Алтайдын Чолмоны

«Мениҥ энем — ӱргӱлји»

07.02.2020

Балам јеринде каткырган ӧссин,

Јерин балам баалап јӱрзин!

Амыр кӱн олорго јарык кӱйзин,

Алкыжым айдадым…

Сурайа Сартакова

Бис удабас Ада-Тӧрӧл учун Улу јуудагы Јеҥӱниҥ 75 јылдыгын кӧдӱриҥилӱ айалгада байрамдаарыс. Ого уткый «Алтайдыҥ Чолмонында» јууныҥ јалтанбас туружаачылары, тылдагы нерелӱ ишчилер, Улу Јеҥӱге једерине јӧмӧлтӧ эткендер керегинде кӧп бичимелдер салылып јат. Онызын јарамыкту деп кӧрӱп јадым.

Мениҥ ады-јолым Мария (Чечек) Сузановна Тошпоева, ӧбӧкӧм Тюхтенева, Чамал аймакта Уйтӱшкен јуртта ӧскӧн-чыдаган кижи.

Адам тоҥжоон сӧӧктӱ Сузан Салкович Тюхтенев деп кижи болгон. Ол Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда туружала, сурузы јок јылыйып калган. Энем — мундус сӧӧктӱ Мӧжӧ Мыклаевна, Чунжековтор угынаҥ. Быјыл ого 125 јажы толор эди. Адам-энем 3 бала чыдаткан — мени, Тапас ла Кыймык акаларымды. Бис бойыс 10 бала чыдатканыс, эмди балдарыстыҥ балдары — 29. Энем Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ јылдарында нерелӱ иштеген ӱй улустыҥ бирӱзи болгон, онызын мен јакшы билерим. Ол ӧйлӧрдӧ кичинек те болгон болзом, энемниҥ кол-буттарына оролыжып, чагым јеткенче болужып јӱретем.

Бичимелим эки бӧлӱктеҥ болуп калды: баштапкызы — проза кептӱ, экинчизи — ӱлгер аайлу. Мен качан да ӱлгер бичибеген кижи болгом, сӱӱген энемди эске алынарымда, ӱлгерлеп бичиир кӱӱним келди. Акту бойым одус јылдыҥ туркунына Јоло јурттыҥ орто ӱредӱлӱ школында алтай тилдиҥ ӱредӱчизи болгом.

М. С. ТОШПОЕВА, тоҥжоон сӧӧктӱ.

Оҥдой аймак, Јоло јурт

Улу Јеҥӱниҥ 75 јылдыгы јууктап келет, бирде сананза, кунукчыл, бирде — сӱӱнчилӱ. Газет-журналдарда кӧп лӧ јаны канзыраган ӧштӱлерле јуулашкан эр киндиктӱлер, олордыҥ ӧткӧн јолдоры керегинде айдылат. Олор албатызы, оныҥ ырызы учун тынын берген, кызыл каны агып, кайда да јеҥ јастанып јыгылган, тирӱ арткандары јанып келген. Олордыҥ тоозы «кайылып» браат…

Андый от-калапту ӧйдӧ јурттарда арткан балдар, ӱй улус, карган-тижеҥдер бар-јок кӱчиле черӱчилдердиҥ ийде-кӱчин тыҥыдарга, јеҥӱни јууктадарга јаан камаанын јетиргендер. Андыйлардыҥ бирӱзи мениҥ энем — Мӧжӧ Мыклаевна. Энем кичинек сынду, сырсак, кап-кара тегерик кӧстӧрлӱ кижи болгон. Эки колы чӧйилип калгандый, кичинек сынына келишпес, узун, алакандары јаан, сабарлары карбайыжып, тамырлары кырлайыжып калган кӧрӱнетен.

Адам ла Тапас акам фронтко баргандар. Бис Кыймык акамла экӱ энемле кожо артканыс. Јуу ӧйинде бистиҥ биледе энемниҥ эки карындажыныҥ ӱч балазы чыдаган. Олордыҥ бирӱзи Алексей ӧскӱс болгон. Экӱзиниҥ — Шураныҥ ла Баргачыныҥ адазы фронтто. Энези Ануш улам сайын, эр кижи чилеп, колхозтогы уур-кӱч иштерде иштейтен, анчада ла Кебезенде агаш белетееринде туружатан. Ол ло уур-кӱч ӧйлӧрдӧ Сакаш абайымныҥ Остотой деп кызы абыјызы Кискеле кожо Куйумнаҥ кӧчӱп келгилейле, бистиҥ айылда јаткандар.

Канайдар, иштеер керек, бойыныҥ балдарын, ӧскӱс-јабыстарды азыраар керек, олорды ӱредер керек. Биледе сок јаҥыс уй болгон, энем койлор, чочколор азыраган. Је калан тӧлӧйтӧни, фронтко эт, сӱт, тӱк, јымыртка табыштыратаны кыйалтазы јокко бӱдӱретен керектер болгон. Энем јууныҥ ӧйинде уй да сааган, је кӧп ӧйлӧргӧ колхозтыҥ койлорын кичееген. Ол тужындагы ишти эмдиги ӧйгӧ канай тӱҥдейтен эди. Ол койлордыҥ ӧлӧҥин јайгыда бойы белетеер, кӱнине бир гектарга јуук јердиҥ ӧлӧҥин чабар. Обоолоп алган ӧлӧҥди кӱстеҥ ала јаска јетире чанакту атла бойы тартып, малга јидирер, оныҥ ӧтӧгин арчыыр, тӱнде каруулдаар, койлор тӧрӧгӧндӧ, кураандарды бойы алып кичеер — эмдигизиндий сакмандаар улус јок. Ого коштой тӱнде такпайдаҥ јарыткыш эттирте јалбыштадып, тӱк иирип ийер, бирде оноҥ эргек ле ус сабарлу меелейлер, носоктор тӱӱр. Олорды эҥ озо фронтко аткаратан, оноҥ ары балдарына тӱӱйтен. Билезине јикпе, штан, кофта тӱӱр.

Јууныҥ ӧйинде бистиҥ јуртка Казахстанда ссылкада болгон Тадыкина Чурун бойго једип калган кызыла экӱ кӧчӱп келеле, база бистиҥ айылда токтогон. Энелӱ-кысту јӱзӱн-башка кийимдер тӱӱри јанынаҥ сӱреен ус улус болгон. Бир кезек ӧйлӧрдӧ бистиҥ айыл тӱк ииретен, кийим тӱӱйтен фабрика ошкош боло берген. Ол ӧйлӧрдӧ бистиҥ айылда ӱлӱп сӧӧктӱ Сортыякова Тоой ло оныҥ сыйны Зина јаткандар. Кызыл-марал качарлу, кытылдаган каткылу, ачка-јутка алдырбас Тоой эјебис, ол ӧйлӧрдӧ канчын јиит келин, ады јарлу јылкычы болгон, аттыҥ ардагын минген, аткан огы јерге тӱшпес болгон. Ол мылтыктаҥ бӧрӱлер де ӱркӱткен, эликтер де аткан. Оноҥ бистиҥ айылда јаткан Зина сыйны кийнинде ады-чуузы јарлу алтай бичиичи Чалчык Чунижековтыҥ эш-нӧкӧри болды.

Кӧрзӧгӧр дӧ, јууныҥ кату ӧйлӧринде бир билеге канча улус чогулган: тӧрӧӧн дӧ улус, туш та улус. Мениҥ акам Тапас јууга барарга јетире јылкычы болуп иштеген, кӧп эликтер адатан. Јайгыда тураныҥ ӱстинде армакчыны чалый-телий тартала, ого эликтиҥ чокологон эдин арта салып, кургадып салатандар. Бистиҥ де балдар, коштой до јаткан улустыҥ балдары ого чыгып, кургаткан этти сындырып алып, кемирип јӱргилейтен. Коомойы не дезе, ол эт тузалбайтан. Тус јок болгон! Је андый да болзо, курсак ине!

Энем ус кижи болгон. Малта алза, чабып ийер, тере тутса, уужап ийер, кӧктӧӧри кандый! Јоон малдыҥ терелериниҥ тӱгин алып, талкыыр, дуптап булгайры эдетен. Кӧктӧӧр болзо, јик те јок! Эмди миллиондорго садып турган эдимдерди энем ол тужында эдетен. Айла, јайгы эликтиҥ терези сӱреен бек тере. Энем эликтиҥ терезин илгиндейле, талдыҥ, тыттыҥ чобразын талкандап кайнадала, дуптап (будуп) туратан. Мынайып јазаган терениҥ јымжагын, јаражын не деп айдар. Мойын тере калыҥ, оноҥ брыс ӧдӱктиҥ бажын ыскыттап, чыт эттире кӧктӧӧр. Артканынаҥ ӧдӱктиҥ кончын эдер, тон, штан, бӧрӱк, сапыйашка (портфель) кӧктӧӧр. Тапас акам јууга будынаҥ ала бажына јетире јап-јаҥы илгин кийимдӱ атанган. Бийскте ол кийимин Штанаков Николайла, Табаев Алексейле ӱчӱ сарјуга ла сахарга солыган.

Јас келген. Кышкы курсак божогон. Энем койлорын кабыруга чыгарат. Акам Кыймык ла таайымныҥ кызы Баргачы (олор экӱ јажыт) бисти бастыра јурттыҥ балдарыла кожо кӱскиде казарга кӱч јетпеген ле тоҥуп калган картошконы казарга кырага апаратандар, не деер? Тоҥгон картошконыҥ суузы сызылып турар, кезиги карарала, кургап та калатан. Андый да болзо, казып алып, јӱктенип јанатаныс. Кайран энем арыганын-чылаганын биске билдиртпей, тоҥ, јыдыган картошконы кайнадар. Суузын тӧгӧлӧ, колло былча тудар, оны јайып кургадар. Мынайып кургаткан картошконы кол теерменле теермендейле, элгекле элгейт. Кулур белетеп алатан. Оноҥ куманакты кайнадып, ачыткы эделе, јыдыган картошконыҥ кулурынаҥ кӧбӱ ӧтпӧктӧр быжыратан. Эрте јаста каскан картошко караргалак, ак. Энем оны јорколоп ийер. Крахмалы тӱбинде шӱӱлер, суузы ӱстине чыгар. Крахмалды кургадып, оноҥ унаш (лапша) эдип, биске кайнадып беретен. Јууныҥ торо ӧйлӧринде бу кандый тамзыкту курсак болгон дезеер. Энем кандык, чомур казып, бисти база азыраган ла.

Јайдыҥ ӧйи башталган. Энем койлорын чеден-кажааннаҥ ыраада, јалаҥда кабырып, анда ла кондыратан. Энем балдарыныҥ болужыла анда сайламалап, телкем чеден тудуп алатан. Тӱлкӱ уйазынаҥ тӧмӧн јалаҥда карагайдыҥ кӧп тӧҥӧштӧри болгон. Энем ол тӧҥӧштӧрди кӱнӱҥ сайын картап, чаганалу одын белетейтен. Оны јӱктенип, чеденниҥ јанына экелер. Эҥир бозомтык ла боло берзе, энем койлор турган чеденди эбиреде тӧрт-беш јерге от салар. Койлорды одулардыҥ «кызыл тилдери» — јалбыштары јарыдып, корулап туратан, «калак ла корон, чеберлен» дегендий билдиретен. Ол јылдарда качашкан чылап, качкан улус та, ач ла јабы бӧрӱлер де кӧптӧгӧн. Бӧрӱлер ӧйинеҥ ӧткӱре јабаарганда, чеденди эбире салган оттоҥ до коркыбас, чеденниҥ јаказында јаткан койды чыгара тарта берер. Чыгара тартып болбозо, ӧӧйин кыйа тартала, канын соорып ийетен.

Бир кӱн тӱнде койлордыҥ чеденине бӧрӱлер калып кирерде, ӱркӱген койлор шаалала, чеденниҥ бир ӱйезин аҥтарып, чыга бергендер, је караҥуйда олорды јуур арга јок болгон. Таҥдакталып таҥ адып келерде кӧрӧр болзо, тӧртӧнгӧ јуук койдыҥ сектери анда-мында чачылып калган јаткан. Кезигиниҥ ӧӧчи (мойны) ӱзе тартылган. Айла, шилемирлер койдыҥ канын ла соороло, таштап ийер јаҥду немелер ине. Кайдаҥ билер, казыр аҥ, качалаҥду улус, айса, кӱдӱчиниҥ бойына да калјуурардаҥ маат јок. Оныҥ учун энем мылтыктаҥ адып ӱренген. База тӱнде эш болзын деп, балдарын бирдеҥ апарып кондырып туратан, кандый да болзо эш ине, куучындажып та отурар. Энемге койлорын каруулдаарында јаан болужын Кадар деп ийди јетирген, ол сӱреен сескир ийт болгон… Јайдыҥ ӧйи јыл ла сайын анайда ӧдӧтӧн. Энем керегинде айдатан сӧзим кӧп лӧ. Байла, мынаҥ ары улалтар болбойым.

Ол кату-уур ӧйлӧрдӧ энем бир де катап биске адылып, арыдым, слерди канайда азыраарым, канайда кижи болорыс деп айтпаган. Онызын канайып та сеспегем. Бойы јобош, кӧп неме куучындабас. Санаа-сагыжын ичинде ле сананып јӱрер, јӱрегиниҥ сызын бойы ла јаба базатан кижи болгон. «Башту ла бол» деп, кажыбысты ла јарт јакып салатан. Ол ӱч сӧстиҥ учуры биске, балдарына ла јеендерине, сӱреен тоомјылу ла баалу болгон. Кандый ла болуп јат, керде-марда бурулу керек этсеҥ, энемниҥ јалбак кабагыныҥ алдынаҥ тегерик кӧстӧри јаркындала беретен. Энем адылардыҥ ордына бисти јӧптӧп айдала, эркеледетен. Ол тужында чочып калган јӱрегиҥ токынай берер. Эҥирде уйуктап јатсабыс, бажыстаҥ окшоп ийер, белисти, будысты сыймап койор.

Энем андый шыралу јӱрӱм јӱрген, је колын бош салбаган, уурк-кӱчке јеҥдиртпеген. Биске, оогош улуска, иштеҥкейдиҥ, чыдамкайдыҥ, кӱӱнзектиҥ јозогын кӧргӱс-кен.

Ол тушта энемниҥ јӱрегинде не барын мен билбейтем, оогош болгом. Эмди дезе ончозын сезип ле оҥдоп јадым. Энем эки јеенин, бойыныҥ кызын ла бир уулын ӱредӱчиге, бир уулын юристке ӱредип алган.

Энем јада калганынаҥ бери удай берди. Је ол тӱҥей ле мениҥ јӱрегимде, мени ол башкарып јат. Бистиҥ Уйтӱшкен јурттыҥ улузы энемди партийный эмес коммунист деп тегиндӱ айдышпаган эмей. Бистиҥ јуртта, Молотовтыҥ адыла адалган колхозто, энемле кожо јууныҥ ӧйинде тӱни-тӱжиле шыраҥкай иштеген ӱй улус болгон. Олор: Яндикова Кызынак, Чечегоева Кызынак, Тюхтенева Сыргачы, Каланова Јинјилей, Букачакова Найпыр, Дедеева Јайлаш, Тюхтенева Четиш, Тубачакова Јажнак, Яндикова Айланаш, Букачакова Килемји ле кӧп ӧскӧлӧри де… Олорло кожо бойго јетпеген эпшилер, кемирчектери тыҥыбаган эр киндиктӱ балдар база тыҥ ла иштеген. Јуу башталган кӱнге јетире бистиҥ колхозтыҥ председатели болуп Тюхтенев Санай иштеген. Ол колхозтыҥ эр улузын баштап алып, јууга атана берерде, оныҥ ордына Эликманардаҥ эки балалу сап-сары, јап-јараш орус келин Шадрина Анна Романовна иштеп келген. Оныҥ ордынчызы болуп јаан јашту абайыс Тюхтенев Санат иштеген. Анна Романовнаныҥ эш-нӧкӧри јууда болгон. Ол тереҥ сагышту, улусты башкарар, улусла иштеер јайалталу, омок-седеҥ, ачык-јарык ла сӱреен кокырчы председатель болгон. Ол бойыныҥ ондый јакшы јаҥ-кылыгыла улустыҥ кӱӱнин кӧдӱрген, олорды јакшы ишке ууландырган. Јуу божогон кийнинде А. Р. Шадрина Чамал јуртка кӧчӧ берген. Оны бистиҥ јурттыҥ улузы, анчада ла келин-кечкиндер, мениҥ энем тыҥ сӱӱгендер. Эмдиги ӧйдиҥ улузы, јаш ӱйе Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда Јеҥӱни јеткилдеген андый улуска быйанду јӱрген болзо, јакшы болор эди.