Алтайдын Чолмоны

Јаркынду јылдыс ӱзӱлген, је ӧчпӧгӧн…

11.02.2020

Ар-сагыжы сӱреен бийик, солоҥылана кӱрееленип калган, калыгыныҥ кӧгӱс-байлыгы болгон укту-тӧстӱ алтай эпши, бичимелдериниҥ јолдыктары јаркынду, учуры сӱреен тереҥ ле чокторлу, Алтайыныҥ ла албатызыныҥ эрке-торко кару балазы Гӱзел Кыпчаковна  Елемова  ак-јарыктаҥ јӱре берген деген коркышту табышты угарга да, кийнинде сананып та отурарга кӱч болды.

Ӱстибисте чап-чаҥкыр теҥери… Гӱзелдиҥ байлаганы Иисус Христос кудай болгон. Ол ӧскӧ кудайды байлап, ого бӱде бергенин оныҥ кӧп кычыраачылары бойына алынып болбой, керек дезе јараткылабай туратан. Поэттиҥ «Кӧктиҥ суузы» деп ӱлгерлик јуунтызында «Соломонныҥ кызыныҥ сарыны» деп бир тизим ӱлгерлеринеҥ бу кажылгак суракка карууны тапкан эдим. Јаш јеениниҥ ачу ӧлӱми поэттиҥ бу јӱрӱмге кӧрӱмин чек ӧскӧ јаны јаар ӧскӧлӧндирген:

… Је мен дезе сени, балам,

Эмдиге јетире ундубай санап јӱредим…

…Сен мени кудайга баштандыргаҥ,

Карузып, тоогон эјеҥге јол ачкаҥ…

…Кижи кебеделдӱ ангел болгоныҥ—

Јаҥы танылып, оҥдолгон не, балам!

Сени кереестеп, уул балага карузыйдым!

Сени кереестеп, эр кижини байлайдым.

Уйан да кӧӧркийге унчукпайдым,

Калју да кӱлӱкке удура чурабайдым—

Мен сениҥ јӱрӱмиҥле ончого тӧлӧгӧм,

Сендий кайралла мени кудай темдектеген!

Быйан болзын, балам.

Теҥериде салымыҥ узун болзын!

Кӧп немени јартаган ӧрӧги бичилген јолдыктар ӧскӧ дӧ улусты санандырып, ӧткӧн јӱрӱмине кайра кӧрдирер, оны собуртып ылгатканы јарт ине.

Поэт бойын кӱчӱктерин јылыйткан эне бӧрӱге тӱҥейлеп бичиген. Алтайдыҥ агару, ару аҥына…

…Тенибер, тербезен бойымды оҥдогон

Кӱӱни јаркынду, ӧзӧги јалбышту,

Јылдыс кӧстӧрлӱ јееним ол болгон…

Кыпчактардыҥ байаназы казыр, омок бӧрӱ болордо, јайаачызы: «Тосток кӧстӧрлӱ аар-јылан, тош јӱректӱ кижиге туштаптыр, толголгон сын-арказын томыра базып балбартыр…» деп бичийт.

Тозырак кӧзинеҥ тамган јаш

Тобырак орто шиҥиптир.

Тоозынду јерде ӧкпӧ-бууры

Тепселип, тебилип кайылтыр.

Гӱзелдиҥ бичигени ару алтын ошкош, кирге, сӱрееге бастырбас, мызылдап, јалтырап чыгып ла келер. Кажы ла јолдыгы бойыныҥ јеринде, тӱп-шӱӱлтези чыҥдый, учуры сӱреен бийик, кычыраачызын санандырар, шӱӱндирер. Ӧзӧги јаркындалып, јӱрӱми собурылып јӱретен, ар-сагыжы бийик кайыҥгыр.

Моко-тын јок ӱлгерлерди Гӱзел бичибеген, Кӧбӱк мак Гӱзелге керек јок.

Сениҥ Кӱмрелиҥ (муза) Кан-Кередениҥ ошкош канаттарлу, ӱӱрем! Мен оныҥ бичимелдериниҥ кажы ла јолдыгын алтын таныктарла бичиир эдим. Бир ӱлгер бӱткӱл јӱрӱм, бӱткӱл тӱӱлик, тӱӱки. Кичинектеде сулап койгон бӱдӱн роман. Кийнинде келген бичинетен ӱйе олорды бичимелдеринде јолбаштаачы эдип тузаланар.

«Сен кыпчактардыҥ јааны дежетен, сурас кыпчактардыҥ тӱӱкизиниҥ кожоҥчызы. Сениҥ Кӱмрелиҥ кыпчак сӧӧктӱ Гӱзел» – деп, мен ого јиит тужыста айдатан эдим.

…Кыпчак јурттыҥ ӧлӧҥи

Ачу болбой—

Ол јапшаан чӧлдиҥ баргаазы…

…Мен тӧӧлӧрдиҥ мойнында јес коҥко,

Мен ээн чӧлдӧрдӧ ачу баргаа,

Тууларда јонныҥ ӱзӱлбес кайы…

Бичиичиниҥ јолдыктарынаҥ от-кӧрнӧӧ кӧгӧрип чӧйилет. Кӧп јорыктаган, кӧпти кӧргӧн, ойгор санаалуларла куучындашкан, олордыҥ бирӱзи болгон, кӧпти кычырган эпшиниҥ токыналу, је кызу сыркынду ӱни угулат:

…Мен – јуучылдыҥ калганчы уурт суузы,

Мен – шырканнаҥ аккан изӱ кан,

Мен – јап-јаш јӱректиҥ соогоны…

…Кечӱлердиҥ каразы – мен,

Јылыйган јолдыҥ тоозыны – мен,

Кыпчактыҥ эрке кызы – мен,

Чӧлдӧрдиҥ тумантык ок – јылдызы…

Кем де мынайда айткалак, айдып та албас. Ӱлгерлерди кычырып ла ийзеҥ, Гӱзел бойы кӧстӧриҥниҥ алдына кедейген сынду тура берер. Чочыган эликтиҥ кӧстӧриндий кӧстӧри мӧлтӱрежип турар. Ӱлгерлерди кемниҥ де бичилгениле булгап болбозыҥ. Чокторлу јолдыктарды кычырып, олордыҥ кылыгы курч, таш ошкош бек, кандый да тӱбекте бӱгӱлбеген, кату јӱрӱмде ӱзӱлбеген, јыга чаптырбаган, канайып ла јыгылза, ӧрӧ туруп келер, тусту салымына каакап калган, ойлык јӱрӱми кӱчтӱ кижини – сурас кыпчак сӧӧктӱ экемди таныйдым.

Кӧстӧрим мениҥ чокту болзо,

Кыпчак эненеҥ туулгам – мен.

Кӧксим мениҥ ойлу болзо,

Кыпчак эне чыдаткан мени – Гӱзелдиҥ таҥдак чагылган бу оморкок сӧстӧрин мен јӱрӱмимде кычыру эдип алган кычырып јӱредим. Јаан поэттердиҥ айткан сӧстӧри чактарды ӧдӱп, учурын јылыйтпайтаны бу болбой.

Мениле кожо јӧӧжӧ јӧӧбӧзиҥ,

Јаҥыс кепти јажына кийериҥ.

Эпчил болзоҥ – электеерим сени,

Эрке болзоҥ – базынарым сени.

Бу ойлык јылдыстар кожоҥдошкон јолдыктардаҥ јайым ла кеен кырлардыҥ тыҥзынчак, омок, ӧзӧги бай тӧрениҥ – бий бойлуныҥ кылык-јаҥы кӧрӱнет. Ол јаштаҥ ала турлуларда атту, јойу јӱрӱп, Алтайыныҥ ару, тирӱ ар-бӱткенин ајыктаган, аржан, тоҥмок сууларын амзаган, албатызыныҥ кеп-куучынын угуп, шиҥжӱлеп оморкогон. Гӱзелдиҥ энези кыпчак сӧӧктӱ Суркурак деп атту, сӱреен кеберкек, јаркынду эпши болгон. Ол карый да берерде, омок-седеҥ, иштеҥкей, капшуун јӱретен.

Кӱнбике поэттиҥ байлаган агажы – мӧш. Олордыҥ бӱртӱлгенине кородоп, ачуурканып бичиген:

Аба-јыштыҥ алтын сыйы –

Алтын сайы ӱрен јок.

…Аба-јыштыҥ калыҥ мӧжи –

Калыҥ мӧжи кезилди.

Ар-бӱткен кунураганыла, албаты-јонныҥ кӱӱни ооктолып, кунурады деп, албатыныҥ оморкок кызы санааркайтан. Ол кӱндӱзек, кӱӱни бийик, јараш албатызы кунурап, баштапкы јерге акча-јӧӧжӧни тургуза бергенине, јиит, кӱчтӱ, једеген јигиттер ле эпшилер ачу ашка баштарын сугуп ийгенине карыгып бичийтен.

Алтайдыҥ јаан байы, албатыныҥ кааны бодолду Аргымай Кульджинниҥ јӱрӱмин, ижин, јол-јорыгын Гӱзел бичиген, јарт кӧргӱскен. Алдында ол керегинде кем де бичибеген. Бир кезек кеп-куучындардаҥ ӧскӧ албаты бай-аристократ керегинде нени де билбес болгон. Гӱзел Кыпчаковнаны Аргымай угына Јайаачы ӧрӧкӧн тегин јайабаган эмтир. «Потомок кегел наймана» деп бичиктиҥ тӧс геройы Аргымай Кульджинниҥ угы-тӧзинеҥ албатызына алкыш-быйанду, ар-сагыжы сӱреен бийик кӧдӱрилген ачы-баркачагы Гӱзел Кыпчаковна Елемова туулганы тегиндӱ эмес.

Гӱзел Кыпчаковна кӱнчыгыштыҥ чечектери ошкош ӧҥжик кыстарын артырып койгон. Олор эмди тазылданып, албаты ортодо корболонып кӧптӧгилезин.

Гӱзел ӱӱрем, јӱрӱмнеҥ эрте, сакыбаган јанынаҥ јӱре бердиҥ. Калганчы јылдарда элес ле ӧйгӧ туштажатаныс. А сеге кандый кӧпти айдарга санангам. Јоктойдым сени! Бир кӧзимнеҥ јаш агып, экинчи кӧзимнеҥ кан агып сыктайдым! Сени, Алтайдыҥ эҥ јараш чечегин, сӧстиҥ эҥ чечен, курч кылыжын, сӱреен бийик ар-сагышту ойлык солоҥызын, кӱмрели эҥ јаркынду јылдызын јоктойдым!

Эмди каа-јаа да болзо, Горно-Алтайск барзам, Гӱзелге јолукпазым деп сананарга да кӱч. Мен сениҥ бичиктериҥди колыма алып, катап-катап кычырадым. Библиотекамда эҥ тӧзӧӧндӱ јерде тургузадым, ӱренедим олордоҥ, олор ажыра куучындажадым.

Јиит туштагы кайран ӱӱрем, Ӱредӱчим Гӱзел, ак чечектӱ алтайыҥдӧӧн јолыҥда буудак јогынаҥ атана бер. Ончобыстыҥ баратан јерис анда. Кӧк теҥериниҥ јайаганы ондый.

Сен меге туштаганыҥ учун, Сениле куучындажатаным учун, кӧп билгирге сенеҥ ӱренгеним учун быйан болзын, Сеге, Гӱзел! «Кӧктиҥ суузы» деп бичигиндеги јолдыктарла бичимелимди тӱгезедим.

О, кайран Алтайым!

Кату да салымда,

Карачкы да тушта

Кичинек тамчыҥ сениҥ мен.

О, кару, агару олјо!

Јӱрӱмим тӱгензе,

Чаҥкыр јастарда

Чечегиҥ, јеҥезиҥ болорым.

Чырмайып ӧзӧрим,

Ӧчӧрим, кӱйерим.

Чактарды ӧдӱп, эбирерим

Јаҥыс сеге, Алтайым!

Алтайдыҥ эҥ јаркынду јылдыстарыныҥ бирӱзи ӱзӱлген, је ол ӧчпӧгӧн, ол јажына бийикте суркураар, албатызына јол баштаар.

Адыҥды, бичимелдериҥди бийик кӧдӱргенимле сыктайдым. Јоктойдым сени, Гӱзел – кудайдыҥ кужы.

Танытпас АКУЛОВА