Алтайдын Чолмоны

Эл-јонныҥ баштаҥкайыла јурттар јаранат

17.03.2020

Алтай Республиканыҥ јурт јеезелериниҥ тыш бӱдӱмин јарандырар иштер эл-јонныҥ бойлорыныҥ баштаҥкайлары јогынаҥ ӧтпӧй јат. Эл-јоныныҥ тоозы бир муҥнаҥ ажыра кажы ла јурт јеезе 2018-2022 јылдарда бӱдетен «Јадар јерлерде јарамыкту айалгалар тӧзӧӧри» деп программада туружарга угузу берер аргалу.  Республиканыҥ  аймактарыныҥ јурт јеезелериниҥ ле тӧс калазыныҥ эл-јоныныҥ баштаҥкайларыла эдилген угузулар аайынча конкурстар эки министерстводо ӧткӱрилет. Ол тоодо јурт ээлемниҥ  ле тергеелик ӧзӱмниҥ министерстволорында ӧткӱрилген конкурстарла бир канча јурт јеезелерде, тӧс јурттарда, калада  Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ кереестери јаҥыртылат ла јаҥыдаҥ тургузылат, спорттыҥ ла балдардыҥ ойноор площадкалары јазалат.

Темдектезе, Алтай Республиканыҥ тергеелик ӧзӱм аайынча министерствозына аймактардаҥ ла јурттардаҥ аткарылган 25 угузудаҥ (бирӱзи каладаҥ) 9 ӱлекер јеҥген. Онойдо ок јурт ээлемниҥ министерствозы јанынаҥ база ӱлекерлер чыду алынып, федерал, республикан бюджеттеҥ акча-манатла јӧмӧлтӧ алып туру. Конкурстарга угузулар келери улалып јат.

«Эл-јонныҥ баштаҥкайлары», «Јурт јерлерди јарандырары аайынча керектер» деп программаларла иштеп турган Чой аймактыҥ јурт јеезелериниҥ эрчимин аҥылап темдектеер керек. Быјыл бу аймак бойыныҥ тӧзӧлгӧнинеҥ ала 40-чи јылдыгын темдектеп јат. Тӱӱкиге баштанзабыс, 1933 јылда Ойрот автоном областьтыҥ Успенский аймагы Чой аймак деп адалган. 1956 јылда дезе, Чой аймак Майма аймакка кийдирилип, ол јоголгон. 40 јыл кайра, 1980 јылда, ол Чой аймак болуп ойто орныктырылган.

2019 јылда «Јадар јерлерде јарамыкту айалгалар тӧзӧӧри» деп программала Чой јурттыҥ «Олимп» стадионы јаҥыртылып, тазыктырынар кӧп тренажерлор, спорт јепселдер тургузылган. Бу ӱлекерди тургузарында тӧс јурттыҥ эл-јоны эрчимдӱ турушканын темдектеер керек. Стадионды јаҥыртып, јарандырары јанынаҥ текши шӱӱжӱлерде эл-јон бойыныҥ санаа-шӱӱлтелерин айдышкан эмтир. Олор аайынча стадиондо мындый иштер эдилген: оромдордо тургузылатан тренажерлорго јабынтылар тудулган. Волейбол ло баскетбол ойноор, городки ойноор площадкалар ла ӧскӧ дӧ спорт эдимдер јазалган. Бастыра јанынаҥ јаранган, јазалган стадионныҥ окылу ачылтазы былтыр куран айдыҥ 11-чи кӱнинде, Россияныҥ Физкультурниктиҥ кӱнинде ӧткӧн. Кышкыда стадионго коштой катокто конекло јыҥылаар арга бар. Катокло коштой балдар јыҥылаар тош кыр урулган. Ӱлекерди бӱдӱрерине текши тооло 2 131 900 салковой чыгымдалган. Олордыҥ 2 млн салковойы федерал бюджеттеҥ, артканы республикан ла аймактыҥ бюджеттеринеҥ чыгарылган.

Онойдо ок Ускучтагы ла Ӱймендеги јурт јеезелерде Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачыларыныҥ ады-јолы бичилген Мактыҥ кереестери тургузылган. 2018 јылда Красносельск јуртта балдардыҥ ойноор спорт площадказы база бӱткен.

2020 јылда јурт ээлемниҥ јанынаҥ јӧмӧлтӧлӱ «Јурт јерлерди јарандырары аайынча керектер» программага кирерге ончого ло јуук јурт јеезелер турушкан. Быјылгы јылда эдилетен ӱлекерлердиҥ тоозында Паспаулда Эземниҥ аллеязыла колбулу ӱлекери (ӱлекерди јӧмӧӧрине угузу берилген). Мында «Турналар» деген кереес јилбилӱ болоры сезилет. Ондо теҥерини ӧрӧ учуп чыккан турналар кереестелген ле авар поэт Расул Гамзатовтыҥ ӱлгерине чӱмделген јарлу кожоҥныҥ јолдыктары бичилген. Гусевка јуртта база ондый ок аллея тургузылары темдектелет. Бу ӱлекерлердеҥ кӧргӧндӧ, олордо тургузылатан кереестер бӱгӱнги ӱйени ӧбӧкӧлӧриниҥ ат-нерезин эзеттирер де, санандыртар да аргалу, ийделӱ. Темдектезе, Гусевкада тургузылатан бийиги 2,5 метр «Тул эпшилер» деген обелискте эки эпши совет солдаттыҥ касказын јуучылдыҥ канду јуудаҥ калганчы эзениндий, калганчы эземиндий чебер тудат.

Алтай Республиканыҥ тергеелик ӧзӱм аайынча министерствозы јанынаҥ јараду алган бу комплексти тургузарына республикан бюджеттеҥ — 471 469 салковой, аймактыҥ бюджединеҥ 20 200 салковой чыгарылары пландалган.

Онойдо ок Улу Јеҥӱниҥ 75 јылдыгына учурлай Мактыҥ аллеязы «Эземниҥ бичиги» деп адалып, Чой јуртта ачылар. Ӱлекердеҥ кӧрзӧбис, кереес он кичӱ ле бир тӧс бӧлӱктеҥ турат. Олордо Чой аймактыҥ Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда турушкан фронтовиктериниҥ фотојуруктары тургузылар, олорго быйанду сӧстӧр бичилер. Онойдо ок јуу-чактыҥ јеҥӱзине јаан тӱӱкилик камаанын јетирген, канду јуу-согушка эмезе кандый керекке учурлалган фотојурук, ол керегинде кыска јетирӱ ле байрамныҥ кебедел-темдеги болор.

Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачыларына Каракокшодо тургузылган кереести јаҥыртар иштер ӧткӱрер ӱлекер база бар.

Паспаулда Алтай Республиканыҥ јурт ээлем аайынча министерствозы ажыра балдардыҥ ойноор спорт площадказы тудулар. Ондо ӱч спорт јалаҥ — оромдо тургузылатан јабынтылу тренажерлор, футбол ойноор площадка, волейбол ло баскетбол ойноор универсал площадка, онойдо ок спорт площадка тудулар. Футбол ойноор площадкадаҥ ӧскӧлӧри бетон ло ымтак резинала бӱркелген тӧзӧгӧлӱ болоры темдектелген. Мындый ок площадкаларды Ыныргыда тудары база јарадылган, онойдо ок Ускуч јуртта тударына јӧмӧлтӧ-болушка база угузу берилген.

Јаҥы ӱлекерлер конкурсты ӧдӱп, субсидияла болуш алза, јурттарда кереестерди јаҥыртар, јаҥыларын тургузар иштер, спорттыҥ ойноор ло тазыктырынар площадкаларын тудары улалар.

Ороондо «Эл-јонныҥ баштаҥкайлары» деп ӱлекерле јурттардыҥ, калалардыҥ тыш бӱдӱмин јарандырар элбек иш-тош ӧткӱрилет. Эл-јонныҥ баштаҥкайлары государствоныҥ ла граждан јондыктыҥ ортодо колбулар тудар арга болуп јат. Олордыҥ шылтузында эл-јон бойыныҥ курч сурактарыныҥ аайына государствоныҥ болужыла чыгат. «Эл-јонныҥ баштаҥкайлары» ӱлекер граждандардыҥ јербойында јадын-јӱрӱмниҥ текши айалгазын јарандырар керектерде јонјӱрӱмдик-политикалык эрчимин бийиктедер, эл-јонныҥ добровольческий јондык биригӱлердиҥ ижинде туружарын кӧптӧдӧр амадула ӧткӱрилет. Баштаҥкайлар эдип, эл-јон јадын-јӱрӱминиҥ јонјӱрӱмдик, экологиялык сурактарыныҥ, јаткан јеринде јарамыкту айалгалар тӧзӧӧр сурактардыҥ аайына чыгар тап-эриктерин јербойында, тергеелик ле федерал кеминде бӱдӱрер аргалу болуп туру.

Н. БЕЛЬЧЕКОВА