Алтайдын Чолмоны

Мӧҥкӱлик ат-нере

17.03.2020

Бу јарлалып јаткан очерктиҥ авторы Иван Васильевич Шодоев ле оныҥ геройы Советский Союзтыҥ Геройы Темирей Токурович Казаков – экӱлези Кан-Оозы аймактыҥ улузы, Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачылары.

Алтай Республиканыҥ албаты бичиичизи, јарлу журналист И. В. Шодоев 1914 јылда Кан-Оозы јуртта чыккан. 1936 јылда черӱге барып, јанып келеле, «Ойроттыҥ комсомолы» ла «Кызыл Ойрот» (эмдиги «Алтайдыҥ Чолмоны») газеттерде иштеген.

Јууга Иван Шодоев 1941 јылдыҥ јаан изӱ айында барган ла Донбасстагы, Сталинградтагы, Орловско-Курский дугадагы јуу-согуштарда турушкан. Шыркаладып, госпитальдыҥ кийнинде ойто јуулашкан ла 1946 јылда Алтайына гвардии старший лейтенант званиелӱ јанган. Узак јылдарга «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ редакторыныҥ ордынчызы, оноҥ баш редакторы болуп иштеген.

Бичиичи-фронтовик јуудагы нерези ле ижинде једимдери учун тӧрт орденле, 17 медальла кайралдаткан. Оныҥ сӧӧк-тайагындагы ла эдиндеги 17 осколок — коркышту јууныҥ «изи» болуп арткан.

Иван Васильевич 12 бичиктиҥ авторы, ол тоодо «Кызалаҥду јылдар», «Таҥ алдында», «Ӧлӱмди јеҥип», «Качук» деген јарлу романдар ла повестьтер.

Темирей Токурович Казаков 1923 јылда Кан-Оозы аймактыҥ Мӧндӱр-Соккон јуртында чыккан. 7 классты божодып, шофер болуп иштеген.

Јууга 1942 јылда барган ла Тӱштӱк-Кӱнбадыш, Сталинградский, Тӱштӱк, 4-чи ле 3-чи Украинский, 1-кы Белорусский фронттордо истребительно-противотанковый артиллерийский полкто јуулашкан.

«Герои страны» деген сайттыҥ јетиргениле, Т. Т. Казаков 1942 јылда шыркаладып, госпитальга кирген. Кишинев каланыҥ јуугында јуу-согуштарда нерези учун «За отвагу» медальла кайралдаткан.

1945 јылдыҥ чаган айыныҥ 30-чы кӱнинде младший сержант Темирей Казаков Фридеберг кала учун јуу-согуштарда, уй-мылтыктыҥ јеҥ јастанып јыгылган командириниҥ ордына туруп, ӧштӱге кийин јанынаҥ кенейте табарган. Бу јуу-согушта оныҥ баштаган черӱчилдери 1 самоходный пушканы ла 70 кире фашист офицерлерди ле солдаттарды јоголткон.

Чаган айдыҥ 31-чи кӱнинде Ландсберг кала учун јуу-согуштарда уй мылтыктыҥ расчеды 4 пулеметный точканы ла кӧп тоолу ӧштӱлерди јоголткон.

Киниц деген јердиҥ јанында Одер сууны Темирей Казаков эҥ баштапкылардыҥ тоозында кечип чыккан ла бу јаратта ӧштӱниҥ 12 табарузын кайра согорында турушкан. Орудиениҥ јанында јаҥыскан артып, алтай эр 4 танкты, штурмовой орудиени оодо аткан ла фашисттердиҥ ротага јуук черӱчилдерин јоголткон.

Бу јуу-согуштарда јалтанбазы ла нерези учун Темирей Казаков Советский Союзтыҥ Геройы деген нере алган ла Ленинниҥ ордениле, «Золотая Звезда» медальла кайралдаткан.

Т. Т. Казаков Берлинди јуулап алар јуу-согуштарда туружып, Алтайына 1945 јылда јанып келген.

Горно-Алтайскта военкоматта иштеп, 1946 јылдыҥ кӱӱк айыныҥ 9-чы кӱнинде јеткердеҥ корогон.

И. В. Шодоевтиҥ, Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда бажынаҥ ала учына јетире турушкан кижиниҥ, јерлежи керегинде бичигени биске бӱгӱн анчада ла јилбилӱ.

Светлана КЫДЫЕВА

И.В. Шодоев

1944 jылда герман олjочыларды Кызыл Черӱ jоткондогон. Jайгы ла jаскы jуу-согуштардыҥ кийнинде кыска ӧйгӧ амыралтага чыккан 507-чи армейский противотанковый артиллерийский полктыҥ амыралтазын токтодып, оны 1945 jылдыҥ баштапкы айынаҥ ала ичкерлештӱ jуу-согуштарда пехотала кожо турушсын деген jакару келген. Бийикте турган командованиениҥ бу jакарузын jӱрӱмде бӱдӱрерине белетеништӱ иш 507-чи полктыҥ штабында ла оныҥ батареяларында эрчимдӱ башталган. Белетеништиҥ аҥылу тӧс ууламjызы – кажы ла батареяда штурмовой jуучыл группа тӧзӧӧри. Андый группаныҥ амадузы – ӧштӱниҥ тылындагы стратегический пункттарын ла коммуникациязын jоткондоп jоголторы.

Полктыҥ 2-чи батареязында тӧзӧлгӧн штурмовой jуучыл группаныҥ башкараачызына сержант Казаков Темирей тургузылган. Группазында ишти Темирей кажы ла jуучылла куучындажып таныжарынаҥ баштаган. Группада дезе он тӧрт jуучыл. Олор ончозы башка-башка фронттордо болуп, кӧп jуу-согуштарда турушкан, ченемелдӱ ле таскамалду jуучылдар болгонын Темирей билип алган. Олордыҥ ӧткӧн jуучыл jолын Темирей бойы да ӧткӧн – Сталинградский, Южный, 3-чи ле 4-чи Украинский, 1-кы Белорусский фронттордогы от-jалбышту ла канду jуу-согуштарда Темирей туружып, уур-кӱчтерди ӧдӱп, кӧпти кӧргӧн, jуучыл jӱрӱмге таскаган. Jанында jергелей отурган jуучылдарын кӧрӱп: «Эмди бу баатырларла кожо ӧштӱни jоткондоп, Совет тӧрӧл jеристеҥ чыгара сӱретен салым биске келишкен эмтир…» – деп, Темирей сананала, сананыжын ӱзӱп, штурмовой группа керегинде полктыҥ штабыныҥ jакарузында айдылган эп-сӱмелердиҥ бир кезик бӧлӱктериле jӧпсинбей турганын эске алынды. Ол отурган jеринеҥ ӧрӧ туруп, батареяныҥ командирине лейтенант Смирновко jолыгарга барды.

Jуучыл ээжи аайынча келген керегин айдарга jӧп сураган сержантты лейтенант jылу уткып: «Отургышка отур, келген керегиҥди куучында» — деп айтты.

Темирей отурып, куучындады: «Штурмовой группалар jуучыл амадузын кандый эп-сӱмеле, канайда бӱдӱрери jанынаҥ полктыҥ штабыныҥ белетеген jакарузын мен кычырдым. Анда айдылганыла болзо, бистиҥ группалар ӧштӱниҥ стратегический пункттарына табарулар эдип, ӧштӱни jоткондоп jоголтор учурлу эмтир. Андый ас-мас кӱчтӱ табарулар ла атакалар тузалу ла jеҥӱлӱ болорына мен иженбей турум. Нениҥ учун дезе ӧштӱниҥ биске удурлаштыра тӧзӧгӧн стратегический пункттары jаан ийде-кӱчтӱ jуу-jепселдерле jеткилделген. Олордыҥ jуу-jепселдерин оодо сокпой jадып, табарулар этсебис, кӧп коромjы болор…»

Батареяныҥ командири лейтенант Смирнов Темирейдиҥ куучынын ӱзӱп, эрмектенди: «Сержант Казаков, бийиктей турган командованиениҥ jакарузын jабыстай тургандары эрмек-сӧс jогынаҥ бӱдӱрер учурлу деген jуучыл ээжини ундыбас керек…».

–Нӧкӧр лейтенант, мен jуучыл уставты jакшы оҥдоп jадым. Слер меге уставтыҥ ээжизин jартаганча, мени полктыҥ командириле тушташтырган болзогор, тузалу болор эди – деп, Темирей айтты.

–Эртен мен полктыҥ штабында болорым. Бӱгӱнги бис экӱниҥ эрмек-куучынысты мен ончозын полковник Максимовко jетирерим – деп, Смирнов Темирейди бӱдӱмjиледи.

Полктыҥ командири полковник Максимовтыҥ кыбына кирип келген лейтенант полковникке баштанды:

–Нӧкӧр полковник! Слердиҥ jакаругар аайынча лейтенант Смирнов ло сержант Казаков келдибис!

–Отурыгар – деп, келген лейтенантты ла сержантты jакарала, подполковник Егоровко баштанды:

–Слер бойоор до Казаков Темирейди jакшы билереер. Ол – канча-канча фронттордо jуулашкан jуучыл сержант. Эмди штурмовой группаныҥ командири. Штурмовой группа амадузын кандый эп-аргала бӱдӱрери jанынаҥ штабтыҥ белетеген jакарузына ӱзеери, сержант Казаковто бойыныҥ аҥылу шӱӱлтези бар болгонын меге кече батареяныҥ командири лейтенант Смирнов jетирген. Бӱгӱн бис сержанттыҥ ол шӱӱлтезин угалы.

Полковник Максимов сержант Казаковко баштанды:

–Сержант Казаков! Бойыҥныҥ аҥылу, башка шӱӱлтеҥле бисти таныштыр!

Темирей ӧрӧ туруп куучындады:

–Штурмовой группаныҥ бӱдӱретен ижиниҥ эп-сӱмези керегинде штабтыҥ белетейле, биске башкарынзын деп ийген jакарузын мен кычырала, кайкап, jаҥы шӱӱлтеге келгем. Ӧрӧ адалган башкарынатан jакаруда мени кайкаткан ла меге jарабаган неме – бу jакаруда ӧштӱниҥ стратегический пунктында jепселген ийде-кӱчтӱ jуу-jепселди керекке бодобой, ого jуучыл отрядты jаҥыскандыра табаруга аткаратан деп темдектелгени. Бу jакару аайынча табаруга аткарылган jуучыл отряд баштапкы ла алтамында jаан коромjылу болор чочыду бар. Мен бодозом, андый чочыдуны болдыртпаска, озо баштап бис ӧштӱниҥ стратегический пунктындагы jуу-jепселге авиацияныҥ эмезе артиллерияныҥ болужыла jоткондошту согулталар эдер керек. Андый согултаны ээчий бис jуучыл отрядты атакалу табаруга аткарзабыс, jеҥӱ быжу болор эди…

Сержанттыҥ куучынын ӱзӱп, подполковник Егоров сурады:

–Сержант Казаков, сен ӧштӱниҥ стратегический пунктын jакшы билетен эмтириҥ, сен анда болгоҥ бо?

–Нӧкӧр подполковник! Мен ӱч jылга улай ӧштӱге удурлажа jуулажып келдим. Олордыҥ стратегический пункт деп адалган тозуул-куйактарыныҥ jоткондожын мен Кавказта, Белоруссияда ла Украинада бергем. Олордыҥ стратегический пункттары ончозы бой-бойына тӱҥей. Мен jуулажып jӱреле, jеҥӱ алган jерде ӧштӱниҥ jуу-jепселдерин де, jуучылдардыҥ jӱрӱмин де билерге jилбиркейдим. Ӧштӱни ончо jанынаҥ билери jаан учурлу эмтир.

Темирей куучыныныҥ учында полктыҥ командири полковник Максимовко баштанды:

–Менде башка шӱӱлте бар, ол шӱӱлте керегинде айдайын. Ӧштӱниҥ стратегический пунктына jоткондошту табаруны мен беш jуучылду эдейин, меге jӧп беригер. Бойымныҥ штурмовой группамнаҥ беш jуучылды бойымла кожо алайын.

Полковник Казаков jаар кезе кӧрӱп, сурады:

–Андый ас улусту табару эдип, неге иженип тургаҥ?

–Мен бойымныҥ jуучылдарыма ла караҥуй тӱнге иженип турум. Фашист ӧштӱлер тӱнде ӧлгӧниле тӱҥей уйуктагылап jат. Олордыҥ ондый уйкузын тузаланарым. Jӧп беригер, jеҥӱ болор!

Полковник батареяныҥ командири лейтенант Смирновтоҥ сурады:

–Сержант Казаковтыҥ сурагына jӧп береек пе, лейтенант? Сен оныҥ командири, сениҥ сӧзиҥ мында учурлу.

–Jӧпти берер керек, сержант Казаков амадузын jедимдӱ бӱдӱрерине мен алаҥзыбай турум — деп, лейтенант Смирнов полктыҥ командирин бӱдӱмjиледи. Батареяныҥ командириниҥ – лейтенанттыҥ jӧпсингенин штабтыҥ jааны подполковник Егоров jарадып, бажыла кекиди.

Полктыҥ командири полковник Максимов ӧрӧ туруп, Казаковтыҥ jанына келип, оныла jылу эрмектежип, патриот кӱӱн-тапту баштаҥкайын jарадып, ого ырысту jол, jаркынду jедим кӱӱнзеди. Ӧштӱниҥ стратегический пунктын jоткондоп jоголтор jуучыл амадуны бӱдӱрерин Темирей бойына алынганын полковник jарадып, ого jӧп бергенин Темирей оҥдоп, jуучыл амадуны бӱдӱрерге бу ла кӱндерде барарым деп айтты.

Полктыҥ штабында болгон туштажудаҥ батареяга келеле, сержант Темирей jуучыл амадуны бӱдӱретен уулдарла куучын ӧткӱрди. Jуунда сержант Темирей куучындады:

–Ӧштӱниҥ стратегический пунктын jоткондойтон табару эдерине бис jарым айдыҥ туркунына белетендис. Ӧткӱрген шиҥжӱбистеҥ ле кайубыстаҥ керектӱ немелерди билип алдыс. Эмди керекти баштаар керек. Jоткондошту табаруга бис алты кижи барарыс. Бӱгӱн амырап алалы, эртен керекти баштаарыс. Бистиҥ бӱгӱнги амыралтабыс, байла, кӧп сананышта ӧдӧр. Нениҥ учун дезе jоткондошту табаруда бистиҥ кажыбыс ла аҥылу, чокым керек бӱдӱрер учурлу. Табаруда кем неге аjару эдер, нени бӱдӱрер? Оны мен слерге бӱгӱн айдып берерим. Микальченко ло Шувалов ӧштӱниҥ станковый ла ручной пулеметторлу пулеметчиктерин jоткондоор. Шерстов ло Решетов самоходный орудиени ле минометторды jоголторына аjару эдер. Мен ле Маркелов штабтагы фашисттерди jоголторыс…

Темирей нӧкӧрлӧриле Мӱркӱттӱ Тууныҥ колтыгында отурдылар. Бу тууныҥ кырынаҥ олор jарым айдыҥ туркунына ӧштӱниҥ турлузын шиҥдеген. Эмди бу туудаҥ табаруга барып, ӧштӱниҥ турлузын jоголторын бӱгӱн баштаар. Сержант Темирей нӧкӧрлӧрине баштанып куучындады:

–Кӱн кырдыҥ бажына отура бертир, удабас эҥир башталар. Караҥуйлай берзе, атанарыс. Тӱнниҥ эки саадында ӧштӱниҥ турлузына jууктап аларыс, тӱнниҥ тӧрт саады jууктап келген тушта, табаруны баштаарыс. Автоматтарды база катап шиҥдеп кӧрӱгер, jӱзӱн-башка качалаҥду буудактар болбозын!

Табаруны ӧштӱге кийин jанынаҥ эдер деп шӱӱнеле, нӧкӧрлӧрин баштап, табаруга ууланды. Jырааларлу ла кобы-jиктерлӱ кырлаҥла барып, ӧштӱниҥ турлузына jууктап алатан озолодо темдектелген jерге jеделе, токтоп, тыҥдаланды. Ыҥ-шыҥ, табыш jок. Jарым саат амырайлы дейле, кайучылдар отура бердилер. Темирей нӧкӧрлӧрине баштанып, араай эрмектенди:

–Удабас ӧштӱни jоткондоорыс. Табаруда кем нени эдетенин кече чокымдап салганыс. Онын учун jоткондошту согултада кажыбыс ла бойыныҥ jакарузын чокым бӱдӱрер учурлу.

Он беш минуттыҥ бажында, ӧштӱлер тереҥ уйкуда тужунда баштаарыс деп сананып, нӧкӧрлӧрин кӧдӱрип, базытты баштады. Темдектелген маршрутла барып, ӧштӱниҥ турлузына jууктап алды. Табыш jок, айландыра ыҥ-шыҥ. Темирей токтоп, нӧкӧрлӧрин jакарды:

—Эмди тӱнниҥ ӱч саат бежен минуды. Частарарды бастырагар тӱҥейлеп алыгар. Беш минуттаҥ ӧштӱге согултаны баштаарыс. База катап jакарып турум. Табаруны кенейте баштайла, согулталарды тӱрген эдигер. Эҥ ле озо ӧштӱниҥ jуу-jепселдериниҥ jанындагы jуучыл расчет деп адалган командирлерди ле солдаттарды jоголторын слерге айтпазам да, ончогор jакшы билереер.

Темирей ӧрӧ туруп, нӧкӧрлӧрине ырысту jол ло jеҥӱ кӱӱнзеп, jуучыл jакылтаны бӱдӱрерине ӱйдешти. Казаков нӧкӧрлӧрин ӱйдежип ийеле, Маркеловло экӱ бойлорыныҥ бӱдӱретен jакарузын – ӧштӱниҥ стратегический пунктыныҥ тӧс jеринде землянканыҥ эжигинде турган каруулчыкты Темирей табыш jогынаҥ jоголтып ийеле, землянкадагы нараларда уйуктап jаткан солдаттарды Маркеловло экӱ автоматла аткылап, ончозын кырып койдылар. Анайда ок Микальченко ло Шувалов, Шерстов ло Решетов ӧштӱниҥ станковый ла ручной пулеметторын, пушкаларын ла минометторын jуу-jепселдӱ солдаттарыла катай ончозын jоткондой бергендер.

Ӧштӱниҥ стратегический пунктын jоголторына ууландырылган согулталар jеҥӱлӱ бӱткени керегинде полктыҥ штабына jетирӱ эдип, Темирей эртен тура эки кызыл ракетаны теҥериге божоткон. Полктыҥ командири полковник Максимов ло ичкерлешке белетенген ӧскӧ дӧ черӱлердиҥ командирлери jолдогы баштапкы jаан буудак jоголтылганын ракетадаҥ билгилеп, ӧштӱни Кӱнбадыш jаар сӱретен ичкерлеш башталганын jарт билип, бойлорыныҥ jуу-jепселдӱ ийде-кӱчтерин ичкерлешке кӧчӱргендер.

Кызыл Черӱниҥ Кӱнбадыш jаар ичкерлежине белетениште де, ичкерлештиҥ баштапкы jуу-согуштарында да Казаков Темирейдиҥ бӱдӱрген ат-нерелӱ керектерине полктыҥ командири полковник Максимов аjару эдип, сержант Казаковтыҥ ат-нерелӱ jедимдери jанынаҥ ӧрӧлӧй турган бийик командованиеге аҥылу jетирӱ эткен. Казаков Темирей Токуровичтиҥ бӱдӱрген ат-нерелӱ jуучыл jедимдерин бийик баалап, СССР-дыҥ Ӱстиги Совединиҥ Президиумы 1945 jылдыҥ тулаан айыныҥ 24-чи кӱнинде сержант Темирей Токурович Казаковко Советский Союзтыҥ Геройы деп ат-нере адаган. Анайып, Кан-Чараста ӧзӱп чыдаган алтай баатыр уулга, Темирейге, мӧҥкӱлик ат-нере адалган.