Чемет оорудаҥ чеберленип јӱрзе

24.03.2020

Бӱгӱн, тулаан айдыҥ 24-чи кӱнинде, Чемет оорула тартыжарыныҥ бастырароссиялык кӱни темдектелет.

1982 јылдыҥ бу кӱнинде немец укту билимчи Роберт Кох чемет ооруныҥ микробторын тапканы керегинде угузу эткен. Шак оныҥ учун ол билимчиниҥ адыла «палочка Коха» деп адалган. Чемет оорула тартыжарыныҥ сӱр-темдеги (эмблемазы) ак чечек – ромашка. Ак чечек – ару ӧкпӧни, ару тынышты керелегени болуп јат. Бу јеткерлӱ оору-јоболло тартыжу телекейде 19-чы чактыҥ учкары ла 20-чи чактыҥ башталганында ичкери јолын алынган.

Эҥ ле баштап Женевада јииттер оромдорло ак чечектерле кееркедилген щиттерлӱ баскан. Чаазыннаҥ белетеген ак чечектерди эрчимдӱ таркадып, јуулган акча-манатты чемет оорулу улуска болуш эдип берген.

Бистиҥ ороонныҥ бастыра талаларында чемет оорула тартыжарыныҥ айлыктары ӧткӱрилет. Бу каршулу оору-јоболло тартыжар айлыктыҥ учуры – калык-јон бу ооруга ајару эдип, каршузын оҥдоп, профилактикалык шиҥдешти ӧйинде ӧдӱп, су-кадыгын чеберлеп јӱреринде. Онойдо ок чемет оору јоголбогон, оныла оноҥ ары тартыжарын улалтат.

Бистиҥ республикада чемет оорула оорып тургандардыҥ тоозы ас эмес. Је калганчы јылдарда оорыган улустыҥ тоозы бир эмеш астаган да болзо, эмчилерди чочыдулу айалга токынатпайт. Нениҥ учун дезе оорыгандардыҥ тоозында – оорузын јаанадып салган ла эм-тус болушпас бӱдӱмдӱ оору улус илезине чыгарылат. Оныҥ шылтактары – эл-јонныҥ јадын-јӱрӱми уйадаганында, улус иштеер иш јок болгонында, акча-манат једишпей турганында ла баскын-тоскындардыҥ тоозы кӧптӧгӧнинде. Онойдо ок ачу ашка јайылып, шиҥдешти ӧйинде ӧтпӧй тургандарында. Анчада ла чемет оорула Чамал, Турачак, Шабалин, Чой аймактарда оорыгандардыҥ тоозы кӧп.

Баштапкы јерде 2019 јылда Шабалин аймак (100 муҥ эл-јонго – 72,8 учурал), экинчи јерде – Чой аймак (72,2), ӱчинчи јерде Чамал аймак (57,7) ла тӧртинчи јерде Турачак аймак (56,6). Майма аймакта оору улус кӧп тӧ болзо, 2018 јылга кӧрӧ, олордыҥ тоозы астаган. Бу каршулу оорудаҥ улам божогондордыҥ тоозы – 16 кижи. Майма, Чой, Шабалин аймактарда – 3-теҥ, Кӧксуу-Оозы аймакта 2 кижи, калада 5 кижи божогон.

Шылтактарын ајарып кӧрзӧ, олор шиҥдеш-кӧрӱни канча јылдардыҥ туркунына ӧтпӧй, оорузын эмдебей, јаанадып, эм-тус болушпас бӱдӱмине кӧчкӧн улус.

Калганчы ӧйдӧ бистиҥ талага коштой јаткан Алтай крайдаҥ, онойдо ок ӧскӧ дӧ јерлердеҥ чемет оорулу улус келери кӧптӧйт. Јылдыҥ сайын чемет оорулу 40-50 кижи келет. Јайдыҥ ӧйинде турбазаларда каруулчыктар, айак-казан јунаачылар болуп, база мал-аш кӱдер турлуларда иштегилейт. Олордыҥ кезиги јаҥыс ла чемет оорулу улус эмес, анайда ок ВИЧ-инфекциялу да улус база келгилейт. Бир ле ӧйдӧ чемет оору ла ВИЧ-инфекцияла оорыгандардыҥ тоозы 31 кижи. Бу каршулу оору-јоболдоҥ эмденбезе, оору улус тӱрген божойт.

Калганчы ӧйдӧ Россияда, јер-телекейде, онойдо ок бистиҥ де республикада чемет ооруныҥ узак ӧйгӧ эмделип турган турумкай бӱдӱми кӧптӧп туру. Оны орус тилле – «множественная лекарственная устойчивость», «широкая лекарственная устойчивость» деп айдып јат. Чемет ооруныҥ бу бӱдӱми анчада ла 19 ороондо, ол тоодо азыйгы совет ӧйдиҥ Армения, Азербайджан, Узбекистан, Молдова, Украина ла оноҥ до ӧскӧ республикаларында элбеде таркаганы темдектелет. Сибирьдеги федерал округты алза, бу оорула Тываныҥ эл-јоны кӧп оорыйт. Бистиҥ јерде мындый оору улус кӧптӧп турганыныҥ шылтагы – улустыҥ јакшы эмденбей, ары-бери јошкындап, эмденижин ӱскенинде. Мынызы сӱреен чочыдулу айалга. Јаҥы ла илезине чыгарылган ооруныҥ эм-тус болужып, эмденетен ӧйи 6-8 ай болзо, турумкай бӱдӱмдӱ ооруны эмдеериниҥ ӧйи 18-20 айга једет.

Эҥ болушту, тузалу деген тубазид, рифампицин деген эмдердиҥ «кӱчи» турумкай бӱдӱмдӱ чемет ооруныҥ микробторына јетпей барат. Оныҥ учун бу учуралда ооруны эмдеерге баалу-чуулу эмдер керек болуп јат. Шак бу эмдерди кӱнӱҥ ле кыйалтазы јогынаҥ јиир керек. Бойы керексинбей, јайым аракыдап эмденбезе, ого кандый да эм-тус болушпас, оору-јобол уур-кӱч бӱдӱмине кӧчӧ берердеҥ маат јок. Каршулу бу ооруны 6 айдыҥ туркунына ӱзӱктелтпей эмдезе, оны јазып алар арга бар. Је эмденбей база бергендердиҥ эмденижи – 2 јылдаҥ ажыра ӧйдиҥ туркунына улалар аргалу эмезе эм-тус болушпас, оору хронический бӱдӱмине кӧчӧ берер.

Бойордыҥ су-кадыгарга ајарыҥкай болуп, чеберленип јӱрӱгер! Узак ӧйгӧ јӧткӱрген кижи чемет оорулу болордоҥ айабас! Оныҥ учун ӧйди јылыйтпай, тӱрген ла эмчиликке баштанар керек.

Ајарыҥкай болугар! Јанарда јаткан (келген таныш эмес кижи) улус оору болордоҥ айабас! Тургуза ла флюорографиялык шиҥдешке кыйалтазы јогынаҥ ла тӱрген аткарар керек!

Чемет оору илезине эртеледе чыгарылза, бу ооруны ӧйинде эмдеп алар арга бар. Слердиҥ су-кадыгар – слердиҥ бойордыҥ колордо!

Т. ТКАЧ,

врач-фтизиатр

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина