Алтайдын Чолмоны

Тӱндӱктеҥ звоноктор

24.03.2020

Куучын

Билезин азыраар арга бедиреп, ыраак ла кату талалар јаар иштеп баргандарга ла олорды сакыган ончо улуска учурлап.

Ак-кийиктер токынай берди. Ийттер олорды чого сӱрӱп салды, ончозы тӱнеерге белетенип ийди. Аҥдардыҥ кӱдӱчизиниҥ бӱдӱжинеҥ ол канча јаштузын айдары кӱч болгодый. Ол от салып баштады. Чогуп салган чырбаал эмди, кечегизине кӧрӧ, кӧп болды. Иле јаанап, адазына ончо иштерде болушчы боло берген уулын адазы бойыныҥ ичинде мактап турды. Эмди ол ийттерле ойнойт, чагы чыкканча ойнойтон туру. Ишке кадып, корчойып калган колдорыныҥ сабарларыла кӱдӱчи кажы ла будакты алала сындырып, керек ле болгондо, отко таштап турды. Кенетийин колына кандый да јалбак агажак тудулды. Ол оны ајарулу ајыктаза, анда кандый да таныктар чертилген эмтир. Оноҥ уулын кычырды. Ого нени де айдып турды. Уулчак јалбак агажакты тышкары апарды. Эртенгизинде ол бир канча крест тургузылган тӧҥичекке барала, нени де сананып, ары-бери кӧстӧнип, агажакты баштапкы болчоктыҥ јанына салала, турлузы јаар кайра јӱгӱрди.

Экпиндӱ ле казыр салкын карган ӱй кижиниҥ јӱзине  согот. Ол нени де ајарбай тургандый, эмеш бӧкӧйип алган турды: тыҥ салкынды да, бажынаҥ јыҥылап тӱшкен эски ноокы арчуулын да, ачурканганынаҥ ба эмезе салкыннаҥ ба улам кӧстӧринеҥ агып-агып турган јаштарын да. Јабызада чӧгӧдӧй  отурарга јӱреле, оноҥ ары кардыҥ ла бойына кӱпӱлдеде отура тӱжӱп калды. Салкын дезе тыҥып, ончозын ак туманга кубулта согот, карды кейге кӧдӱргенинеҥ улам кресттӱ јаан эмес болчок  јердиҥ јанындагы бу ӱй кижини де, эмеш ыраакта турган будкалу кӧлӱкти де ылтам кӧрӧр арга јок. Бир канча ӧйдӧҥ кӧлӱктеҥ эр кижи чыгала, ӱй кижиге јууктап, нени де айдып, ӧрӧ кӧдӱрерге чырмайала, је ойто кӧлӱги јаар басты.  Ӱй кижи анайда ла отурала, араай шымыранат: «Канайып андый болотон, уулым? Сен телефондогоҥ до, арай ла болзо кӱнӱҥ сайын эмес телефондогоҥ. Оноҥ сениҥ калганчы соккон звоногыҥ, байла, кайдаҥ да мынаҥ болгон. Кажы ла кӱн телефон соккоҥ…».

—Јакшылар ба, эне! Кем јок јеттим. Бис Асинсктаҥ кӧндӱгип ле ийеристе, колбу јоголгон, вахтовкада келгенис, ол будкалу «Урал» дейтен кӧлӱк. Јирме саатка јуук маҥтатканыс. Јок, тоҥбодыс, улус кӧп болгон. Чындап, јолой кӧлӱктиҥ печкези сынган, тышкары дезе 25 градус соок, салкын. Чыгара јӱгӱреле,  керектеген ол бир керегиҥди де эдерге јетпес — салкын сӧӧктӧриҥди ӧткӱре согуп ийет. Санааркабагар, эне. Слер меге јӱс јыл кайра тӱӱген тӱк носокторды мен айылда бир де кийбегем, эмди кийип, јылыдындым.  Канча кӱн? Је, бот, тоологор: бирӱзинеҥ бирӱзине отурып, эки кӱн поездте, оноҥ бот бу, бир бӱдӱн кӱн, ого ӱзеери вокзалда он беш частыҥ туркунына ӧскӧ вахтовиктерди сакыганыс, оноҥ бойыгар билереер —  бистиҥ јуртыстаҥ калага јетире јарым тӱш автобуста јайканар керек. Айдарда, ончо јаба тӧрт конок кирези. Кайда јададыс? Вагончиктерде. Кемјӱзи эки ле алтыныҥ вагончиги, алты кижи јададыс, орындары эки кат. Эне, удабас бисти азыраарга апарар, ашканазы башка јерде. Бисти тартып апарат, јаҥыс анда узак сакып турарга келижет, ашкана кичинек, база вагончик, он беш минут кирези тышкары сакып турарга келижет, оноҥ киреле, база анча кире ӧйгӧ турадыс. Ол ло, оноҥ база телефон согуп ийерим.

—Эне, эзен! Мен эки вахтаны ӧдӱп ийдим. Нени эдедим бе? Мен буровиктердиҥ болушчызы. Экел-апар. Нефтьке једерге казып турза, кандый ла чейинтилер, химия кожот, кыскарта айтса, олорды тажыыр керек, оноҥ ойып-казып чыгарып келгенин апарар керек. Оныҥ учун кунугар ӧй келишпейт. Је кем јок, эбире чыксу учун јаантайын чыксып калатан ӧдӱктерди эҥирде кургадар арга бар. Тайно анда кандый јӱрӱ, ого  трубканы берзеер. Тайно, је ӱредӱ кандый? Туруш ла, ӱрен, мен акча иштеп алзам, школды јакшы божотсоҥ, калага ӱренип барарыҥ, сен медишчи болорго кӱӱнзейтеҥ. Энемде бойыныҥ эмчизи болор. Ол бирги Пейтке сениҥ кийниҥче куйрукталганча ла ба? Је ол јаман ла уул эмес, јаҥыс меге оныҥ биригип турган нӧкӧрлӧри јарабайт. Олор ӧлӧҥ тарткылап јат, ол, байла, база. Сен анда кӧрӱп ле тур. Је, бот, перекур божоп браат, мен барайын. Перекур  дегени не дейдиҥ бе? Эх, Тайно, Тайно.

—Јакшылар, эне. Ӧмӧлик кандый деп сурайдыгар ба? Нак, оноҥ нак болбой јат: алты эр он квадратта. Башка-башка улус, башка-башка салым. Олордыҥ јӱрӱмдери керегинде романдар бичиирге јараар. Јаҥыс олорды кем де кычырбас. Ӧйинеҥ ӧткӱре кунукчылду романдар болор. Кем де ӱйиле айрылыжып, тӱндӱк јер јаар барган, кем де тӱндӱкте јӱреле, ӱйин јылыйткан: ол мында су-кадыгын кысканбай, акча иштеп јӱргенче, ӱйи ӧскӧзине кача берген. Менде кем де јогы јакшы. Одус беш те толгоны кайдалык, бойымдыйын, чындыгын, таап ла аларым. Мӧҥӱне керегинде не айдар, эмди орой, олор Кабарла алышканынаҥ бери канча ӧй ӧтти. Олордыҥ кызы да эмди сегизинчиде бе, тогузынчыда ба ӱренет, бу јуукта ла кӧргӧм. Је мен канайдарым, Кабардыҥ адазы лесопилканыҥ јааны турган да. Чындап та, эне, мениҥ адам керегинде: оныла не, канайып болгон? Слер ол керегинде сӱрекей ас куучындаганыгар. А нениҥ учун айрылышканыгар? Нени айдадыгар? Јиит, тенек болгом дедеер бе? Слердеҥ нени ле угар, а мынаҥ озо не айтпаганаар? Кичинек болгом бо? Јарт. Оноҥ не болгон? Оноҥ ол тӱндӱк јаар јӱре берген дейдеер бе, кезикте телефондогон, оноҥ токтоп калган ба? Айдарда, ол кижиге не барбаганыгар? Айыл-јуртту болгон? Кандый керектер эмеш. Је ол ло, эне, мен тышкары телефондоп турум, ӧскӧ јер јок. Соок. Јакшы болзын.

—Тайно, бу сен бе? Энем кайда? Аймактыҥ эмчилигине барган? Эйе, сен оны кӧрӱп јӱр. Кем јок, удабастаҥ эмчиге ӱренип алзаҥ, ол кайдаар да јорыктабас. Менде ончо јакшы. Соокко ӧткӧм бӧ кандый, эмеш тымуурып калгам, эмдер јийдим. Је кем јок, сен јаҥыс энеме айтпа. Мында андый салкындар — чӱрче ле ӧткӱре чаап салардаҥ айабас. Оныҥ ӱстине мениҥ ишке чыгатан ӧйим таҥ эртенниҥ јети чазынаҥ ала эҥирдиҥ јети чазына јетире, тышкары. Карыбадым мен эмди тургуза, мында беженге јууктаган да ӧгӧӧндӧр туштайт. Је чын, ас. Кандый ӱренедиҥ айла? Ӱчтер? Тӱзет сен олорды. Јайгыда ӱредӱге кирер керек. Мени кӧрзӧҥ, јаҥыс ла телевизорлор јазаарына ӱренип алгам, је бистиҥ јуртычакта оны кемге јазаарыҥ… Бот,  анайып ла тӱндӱк јаар баргам. Је ол ло, энеме эзен. Бу сениҥ телефоныҥла не болгон, ойто ло ӱрелген бе? Је болды, келзем, сеге јаҥы телефон садып берерим. Эҥ артыгын.

—Эне, бу слер бе? Је эмчиликке канай барып келдеер, су-кадык кандый? Менде ончо јакшы. Јок, кем де кыјыктабайт. Ӧмӧлик нак. Таҥкыны тууразынаҥдары апарат. Мен бирӱзиле ачыныштым да. Менде таҥкы тегин де ас, вахтаныҥ учына јетире јетпей калып айабас, а ол, кӧрзӧм, мениҥ таҥкымныҥ кабынаҥ таҥкы чыгарып јат. Оноҥ мен олорды сугуп баштагам. Кандый телевизор, эне. Телевизор до, радио до јок. Слер кӧргӧн болзоор, бистиҥ вагончикте тӱнде не болуп турганын. Кем де козырыктайт, кем де ичегелеринеҥ табышту  кей божодот, кем де тӱш јеринде кемле де ачыныжат, а кем де орында отурып, бир јанынаҥ бир јанына јайканат. Кандый да телевизор ло радио керек јок. Је оноҥ ишке де арыйла, ажанган ла кийнинеҥ орынга араай јылып једериҥ. Баштапкыда вагонныҥ мындый «радиозы» ла «телевизоры»  уйуктаарга бербейтен, је оноҥ ӱрениже бердим. Уйуктаарга турзаҥ, кандый ла айалгада уйуктап каларыҥ.

—Эне, адамныҥ ӧбӧкӧзи кем болгон? Кайрымов, менийиндий ле бе? Чынынча, менийи оныйындый. Нениҥ учун сурап тургам дезе, бу бистиҥ јаныста ташталган городок бар. Улустыҥ айдыжыла, совет ӧйлӧрдӧ мында геологтор јаткан, кайучылдар. Эки каттаҥ тудулган тӧрт барак, эки јӱс кижиге деп сананадым. Ташталган, айдарда, тонолгон. Бот Ванькала бис экӱ, мениҥ нӧкӧримле кожо, оныҥ ады база менийине тӱҥей, ары алдыра јалбак агаш бедиреп јӱргенис. Оны сӱрекей јукачак тӧжӧктӧрдиҥ алдына сооктоҥ ыжыктай саларга. А ыраак јокто, тӧҥичекте, кресттер. Анда сӧӧктӧр салылган дешти. Бот, мында кажы ла јыл кем де чарчайт. Кӧлӱк ӱрелзе, ончозы  божогон деп бодо. Беш минуттаҥ кабинада тышкартындагыдый ла соок тура берер. Беш јыл кайра вахтовиктердиҥ бригадазы бӱткӱлинче чарчап калган дежет, он сегис кижи. Јолдоҥ аскылаган. Мында азарга узак эмес, салкын соксо ло, јол чек кӧрӱнбей барат. Мен ӧбӧкӧлӧр керегинде не сурагам дезе, качан бис сӧӧктӧрдиҥ јаныла ӧдӱп јадарыста, Ванька сӧӧктӧрди ајыктап баштаган, оноҥ кыйгырды: «Кӧрзӧҥ, Кайрымов деп бичилген». Мен јууктап келзем, крест, оноҥ бычакла чертилген ӧбӧкӧ. Мениҥ санаамдагызыла болзо, адамныҥ ады Петр болгон беди? Эйе. А адазыныҥ адыла кем болгон? Николаевич? Онызылары јок, јалбак агажы ортозынаҥ сынып калган болгодый, сӧӧк эскирип калган да. Мында не сӧӧктӧп турган ба? Онызын јуук улустары табылбаза, эмезе тӧрӧӧн улус јок болзо, андый улус база бар, мында сӧӧктӧйдилер. Је ӧбӧкӧ ас ӧбӧкӧ эмес, кайдалык, тегин тӱҥей де болзо.

—Јакшылар ба, айылдагы улус! Слер кандый јадыраар? Менде ончо јакшы. Бот, Ванькала кожо база бир буровойго эки ӧгӧӧнди јетирип јӱрдис. Јирме беристе. Кӧлӱк «гусянка» деп адалат. Ӱсти јаны уазик-таблетка ошкош, алдында гусеницалар тамашталган. Меге оныла маҥтадарга јилбилӱ болгон, бригадир божодып ийерде, мен бардым. Јаҥыс кайра јолдо кӧлӱкле не де болуп калды. Бис бойыстыҥ улуска телефон соктыс, келгилеер болды. Је  эмди тургуза олор јогыла. Санааркабазар је, эне, олор удабастаҥ једип келер. Шуурганды ӧткӱргилеп ийеле. Тырлашпай да турум мен, кем јок ло ӱн. Јылу биске мында, бӱркенип алганыс, мында брезент бар. Јакшы болзын, эне, ончо јакшы, санааркабагар.

…Качан ӱй кижини кӧлӱкке отургыскылаарда, ол ӧткӱштеле тоҥуп калгандый билдирген, кирбиктеринде  чакар, бажы, мойны карла бӱркелип калган. Оноҥ нени де сураза, ол каруузын бербей отурган. Кӧлӱк ыштыҥ трубазы ажыра ачынгандый табыштанала, бир канча ӧйдӧҥ айланган кардыҥ ортозында кӧрӱнбей калды. Салкын дезе сӧӧк салылган јердиҥ јанындагы кичинек ойдыкты карла тӱзеде јалмап ийди, база эмеш ӧйдӧҥ не де артпады: ойдык та, истер де. Кардыҥ алдында дезе, ӧскӧ сӧӧк салылган болчок јердиҥ јанында, эскирген јалбак агашта «Петр Николаевич» деп бычакла кезилген сӧстӧр лӧ оныҥ алдында кандый да тоолор, кичинектей бичилгенинде чыккан ла ӧлгӧн ӧйи болгодый. Је олорды ылгаштырар да арга јок: јааш, салкын ла кар ӱч онјылдыктыҥ туркунына бойыныҥ керегин эдип салган…

(Куучын чын болгон керектерге тайанып бичилген).

В. ЯДАГАНОВ,

2016 јылдыҥ кандык айы, Тӱндӱк