Алтайдын Чолмоны

Алтай фондты јаанадары – каруулу иш

31.03.2020

Библиотеканыҥ тӧс амадуларыныҥ бирӱзи – талада амыр-энчӱ јуртап јаткан калыктардыҥ тилин, литературазын ла культуразын, кӧгӱс байлыгын чеберлеп корыыры аайынча ишти бастыра јанынаҥ јӧмӧп болужары. Шак бу каруулу ишти, керекти тӧзӧмӧлдӱ бӱдӱрип тура, республиканыҥ М. В. Чевалковтыҥ адыла адалган эл библиотеказы јаан ајаруны алтай фондты толтырарына эдет.

Бу фондто алтай калыктыҥ эрјинедий энчи-байлыгы – бичиктери чеберлелет. Статјетирӱлерле  болзо, таланыҥ текши эл-јон јӱрӱп турган библиотекаларында алтай тилле 100 муҥнаҥ ажыра документтер бар.  Мынызы текши библиотечный документтердиҥ 6 проценти деп айдарга јараар.

Эл библиотеканыҥ фондында 473 420 муҥ бичик (ед.хр.) бар, олордыҥ тоозында 284291 ед.хр. (бичиктер, брошюралар, ноталар, плакаттар) – јаҥжыгузы јок јетирӱлер береечилердиҥ документтери, 189129-зы – периодикалык изданиелер. Библиотека тузаланаачыларга керектӱ документтердиҥ толо јуунтызын кыракы јууп, белетеп,  тузаланарга эптӱ арга тӧзӧп јат. Эл библиотека билгирдиҥ бастыра бӧлӱктери аайынча јарлу јетирӱлер береечилердиҥ документтериле јеткилдеп јат. Библиотека Алтай Республиканыҥ Бичиктер палатазы болуп, талада кепке базылып, чыгарылып турган ончо продукцияны  јууйт.

Фондто алтай тилле 15  муҥнаҥ ажыра документ бар (библиотеканыҥ текши фондыныҥ 5 проценти), олордыҥ кӧп јаны јетирӱни кепке базып чыгарган бӱдӱмдерине келижет. Фондты алтай тилле чыккан документтерле јеткилдеери, јаанадары аайынча оныҥ тӧс аргазы – кыйалтазы јогынаҥ экземпляр болуп јат. Алтай Республиканыҥ «Документтердиҥ кыйалтазы јок экземпляры керегинде» (27.07.2005, №60-РЗ) деген јасагын јаратканыла колбой библиотеканыҥ краевед фондын јаанадар, толтырар  айалга јакшы јаны јаар кубулган. Библиотекага кыйалтазы јогынаҥ табыштыратан экземпляр алтай фондты јаанадары аайынча иште чыдулалган эп-арга боло бергенин аҥылап темдектеер керек.

Бу јасак аайынча библиотека калганчы беш јылдыҥ туркунына Алтай Республикада чыгарылган документти ӧйинде алат. Бис, темдектезе, республикан чӱмдӱ бичик кепке базар «Алтын-Туу» байзыҥ-јуртла, Алтаистиканыҥ С. С. Суразаковтыҥ адыла адалган билим-шиҥжӱлик институдыла, эл университеттиҥ библиотечно-јетирӱлик тӧс јериле, ӱредӱчилердиҥ билгирин бийиктедер ле такып ӱредӱ берер республикан институтла ӧмӧ-јӧмӧ иштейдис. Текши республика кеминде документтерди белетеп чыгарары аайынча ишти 15 организация бӱдӱрет. Јирмезинчи чактыҥ тогузонынчы јылдарынаҥ ала таҥынаҥ типографиялар ачылып, ижин баштаган (Г. Высоцкая, А. Орехов), онойдо ок ӱредӱлӱ заведениелерде, организацияларда бойлорыныҥ типографиялары ачылган.

Алтай элдиҥ байлыгы, оморкодузы болуп јаткан бичиктерди «Алтын-Туу» бичик басма (јааны Т. Туденева) кепке базып чыгарат. Алтай чӱмдемел литератураныҥ ады јарлу классиктериниҥ кӧп лӧ сабазы јирмезинчи чакта јӱрген ле чӱмдеген, бу ла ӧйдӧ Туулу Алтайдыҥ  бичикти кепке базып чыгарар ижи јаҥы ла будына туруп јаткан тужы болгон. Алтай поэттердиҥ ле прозаиктердиҥ бичиктери јаан тиражтарла кепке базылган ла библиотекаларга таркадылган. Алтай бичиичилердиҥ јайаан иштери Туулу Алтайдыҥ чӱмдемел культуразыныҥ эҥ јаан байлыгы болгон. Ол тирӱ алтай тилдиҥ кеберин чындык чеберлеп алган. Бир канча јылдыҥ туркунына «Читаем классика» деген тизим чыкккан. Бу тизӱге ады јарлу алтай бичиичилердиҥ, П. Самыктыҥ, Б. Укачинниҥ, Ј. Каинчинниҥ, Ш. Шатиновтыҥ, Э. Палкинниҥ, чӱмдемел иштери кирген. 2018 јылда јарлу бичиичи Лазарь Кокышевтиҥ юбилейлик јылдыгына учурлалып оныҥ чӱмдемелдери 6 томло чыгарылды. 2019 јылда Иван Шодоевтиҥ «Кызалаҥду јылдар» деген романы такып кепке базылды. Башка-башка јылдарда  алтай тилге Н. В. Гогольдыҥ «Тарас Бульба», А. де Сент-Экзюпериниҥ «Маленький принц», «Планета людей» деген чӱмдемелдери кӧчӱрилип, кепке базылган.

Ӧрӧ адалган ла онойдо ок ӧскӧ дӧ чӱмдемелдер таланыҥ библиотекаларына  аткарылган. Бичиктерди эл библиотека ӱлештирет, нениҥ учун дезе ол муниципал библиотекаларга методикалык тӧс јер болуп јат.  Мындый иштиҥ шылтузында јурт библиотекалардыҥ фонды  алтай тилле чыккан бичиктерле јакшы јеткилделет. Јӱк ле 2019 јылда муниципал библиотекаларга башка-башка атту 55 бичик ӱлештирилген, бу бичиктердиҥ 12-зи алтай.

Је бис онойдо ок алтай фондты јаанадары јанынаҥ сурак учына јетире аайына чыккалак деп ачыгынча айдадыс. Ӧрӧги адалган јасакка тайанып, бис фондты кепке базылган документтерле јеткилдеер ишти тӧзӧп, кӧндӱктирип алганыс. Је байа јаҥжыгузы јок јетирӱлер береечилердиҥ документтери (компакт-диск, аудио-видео документтер, алтай јаҥар кожоҥ кожоҥдоор, албаты кӱӱзи, кай) кӧп лӧ саба учуралдарда республиканыҥ тыштында чыгарылат ла јасакка кирбей јат. Оныҥ учун библиотека авторлорло, кожоҥчыларла, кайчыларла, композиторлорло эрчимдӱ иш ӧткӱрет. Олор башка-башка кӧдӱриҥилер, таныштырулар ӧйинде библиотекага бойыныҥ иштерин кӱӱнзеп табыштырат. Чыгып турган ончо кӱӱлик дисктер, видео-аудио документтер библиотеканыҥ фондында болгоны бистиҥ кычыраачыларга тузаланарга эптӱ болоры   сӱреен јаан учурлу.

Краевед фондты толо јеткилдеериниҥ база бир эп-аргазы – ол таланыҥ электрон библиотеказы болуп јат. 2011 јылдаҥ ала эл библиотека «Алтай Республиканыҥ электрон библиотеказы» деген ӱлекердиҥ туружаачызы. Бу ӱлекер Туулу Алтай керегинде библиографикалык, фактографикалык ла толо тексттерлӱ электрон байлыкты толо, бир аай јуурга јарамыкту арга берет. Электрон библиотекада «Краеведениениҥ» јетирӱлериниҥ тӧзӧлгӧзи, тематикалык библиографический  тӧзӧлгӧниҥ јетирӱлери, толо тексттерлӱ электрон документтердиҥ јуунтылары бар. Шак бу јарамыкту эп-арганыҥ шылтузында Интернетле тузаланаачыларда  тӱӱки, этнография, география аайынча  ас учурап турган бичиктерле јууктада таныжар эптӱ арга табылды. Онойдо ок кычыраачыларда дезе јарлу бичиичилердиҥ ле Туулу Алтайдыҥ шиҥжӱчилериниҥ кайда да јок бичиктериле таныжарга, кычырарга јакшынак айалга бар. Толо тексттерлӱ электрон ресурсла эл библиотеканыҥ сайтынаҥ кӱӱнзеген ончо улус тузаланар аргалу.

Библиотеканыҥ алтай фондын толтырары, јаанадары јанынаҥ айдып тура, ол периодикалык изданиелерле јеткилделип турганын база темдектеер керек. Библиотекага ончо республикан ла аймактардыҥ газеттери кыйалтазы јогынаҥ келет.

«Россияныҥ культуразы 2006-2010» деген федерал программала «Алтай Республиканыҥ страховой кӧмзӧзин тӧзӧӧри» деп ӱлекер аайынча Россияныҥ государственный библиотеказыныҥ фондторыныҥ (Москва) болужыла Ойрот автоном областьта ӧткӧн чактыҥ 20-чи јылдарынаҥ ала чыгып баштаган периодикалык  изданиелердиҥ микрофильмдери белетелген. Тургуза ӧйдӧ «Кызыл Ойрот» (эмдиги «Алтайдыҥ Чолмоны»), «Ойротский край» ла «Красная Ойротия» (эмдиги «Звезда Алтая») газеттердиҥ страховой копиялары тургузылган.

М. В. Чевалковтыҥ адыла адалган эл библиотека эл-калыктыҥ литературазыныҥ государстволык чеберлеечизи деп айдар керек. Ол библиотекада кыйалта јогынаҥ болотон учурлу экземплярга тайанып јууп јаткан документтер келер ӱйелерге деген амадула депозитарный фондто чеберлелет. Кыйалтазы јогынаҥ болотон  јаҥду экземплярдыҥ учуры јаан. Оныҥ шылтузында библиотеканыҥ фондторы јаанадылып, јеткилдедип јатканы иле.

Библиотека алтай тилди чеберлеер ле ӧскӱрер иште бойыныҥ јӧмӧлтӧ-болужын јетирет. Ол јӱзӱн-башка кӧдӱриҥилерди белетеп ӧткӱрет. Онойдо ок «Об обязательном экземпляре» деген јасак аайынча алган бичиктердиҥ кӧрӱзин ӧткӱрет. Јылдыҥ ла «Алтайдыҥ бичиги» фестиваль, Алтай тилдиҥ кӱни ӧткӱрилет. Библиотекалардыҥ алтай тилдиҥ ле литератураныҥ учурын јартаары, кычыраачылар ортодо ӧткӱрилип турган јартамалду ижи аайынча байлык ченемел бар. Онойдо ок кӧп тоолу алтай кычыраачылар алтай бичиктерди кӱӱнзеп кычырат. Олор алтай авторлорды билер де, баалап та јат. Оныҥ учун библиотекалар аҥылу ајаруны алтай фондты јаанадарына эдет. Кычыраачылар тӧрӧл тилин, литературазын баалап, јилбиркеп кычырып јӱрерине   библиотека јаан камаанын јетирет.

Бӱгӱн Алтай Республиканыҥ ӧс калыгыныҥ тилиле бичиктер, газеттер чыгат, радио-телеберилтелер ӧткӱрилет. Јуук ӧйдӧҥ ала кыскаметражный кинолор, мультфильмдер тургузылат. Элбеде алар болзо, библиотекалардыҥ алтай фондторды јаанадары аайынча ӧткӱрип јаткан ижи эл-тергеелик учурлу ла каруулу иш. Бу иш кижиниҥ кӧгӱс байлык, культуралык јилбӱзиле колбулу сурак болуп јат.

В. АЛЕКСЕЕВА,

М. В. Чевалковтыҥ адыла адалган эл библиотеканыҥ библиотечно-јетирӱлик  арга-байлыктарын јаанадар бӧлӱктиҥ јааны