Јакшы керектиҥ быйаны эбирилтелӱ

07.04.2020

Алтай албатыныҥ чырайы оныҥ элен-чакка кийген кеп-кийими. Азый јаандарыс, каргандарыс кийген ле олордоҥ арткан кеп-кийимисти энчиленип, бӱгӱнги кӱнде бис кебисти оморкоп ло чеберлеп кийип јӱредис.

Тургуза ӧйдӧ јурт јерлерде, аймактарда колы, эргеги ус кӧкчилер кӧп. Олор јаанды-јашты сӱӱндирет. Кӧкчи улустыҥ јайаан јайалтазы Кудайынаҥ деп айдарга јараар. Алтай кеп-кийимди, бӧрӱкти-ӧдӱкти, арчымакты кӧктӧп турган устар ары јанынаҥ ээленип калат. Нениҥ учун дезе, кажы ла кепти кӧктӧгӧндӧ, кееркедип салган учуктары, кӧги, кеелеп кескени ончозы кижиниҥ эдинген-тудунганыла, Алтай јериле, ар-бӱткениле, аҥ-кужыла, от-очогыла колбулу. Айдарда, кӧкчи улусты ээленип калган деп айдып турганы ол. Кажы ла кӧктиҥ-јиктиҥ бойыныҥ ады, учуры бар. Темдектезе,

— чычыргана кӧк (Ӱч Курбустан) эпши кижиниҥ тонына, бӧрӱгине салатан кӧк;

— таҥдай кӧк – эр кижиниҥ кебиле салатан кӧк;

— шабылап, эпши де, эр де кижиниҥ кебине саларга јараар;

— јиргилјин, эпши кижиниҥ кебине салатан кӧк кулја, учы-бажы сӱӱри. Темдектезе, мындый болзо, эр кижиниҥ кебине салынар. Эпши кижиге јарабас.

Албатыныҥ бажына салган бӧрӱктери кандый јараш, седеҥ. Темдектезе, тооргы, шӱлӱзин, чокондой, тӱлкӱ бычкак, килиҥ бӧрӱктер. Јартап айтса, килиҥ бӧрӱктер болчок, содон, сӱрӱ, коозо болор.

Бӧрӱк эҥ байлу кеп. Мениҥ угуп јӱргенимле, тооргы, чокондой, шӱлӱзин бӧрӱкти эпши улуска кийерге јарабас. Ончо ло тырмакту аҥныҥ бычкактарынаҥ, терезинеҥ кӧктӧгӧн бӧрӱкти кийбес.

Алтай кижиниҥ бӧрӱги оныҥ јӱрген јӱрӱмиле колбулу. Бӧрӱгис бистиҥ Алтайыстыҥ байлыгы, азыраган мал-ажыстыҥ быйаны, ырызы, айыл-јурттыҥ, от-очоктыҥ темдеги.

Тӱлкӱ бычкак бӧрӱктиҥ учуры кыскарта мындый:

—бычкактыҥ кызылы – оттыҥ јалбыжы;

—камдузы, бӧлјӱзи — очоктыҥ курчузы;

—ич јанында кураан терези – очокто аскан ак казан, кӱреези – суу.

Бӧрӱкти тӧбӧлӱ эдип кӧктӧӧр. Тӧбӧзинде, чике ортозында, бӧслӧ тегеликти кӧктӧп салар. Тере бӧрӱкте ичинде кӧктӧлӧр, килиҥ бӧрӱкте – тыштында.

– Тӧбӧ Алтайдыҥ ӧзӧги, ичи, ол бастыра јӱрӱмле колбулу (суулар, јалаҥдар ла о. ӧ.). Чачак – сууныҥ темдеги, толголып агып јаткан талай кептӱ.

Килиҥ бӧрӱктердиҥ ортозында јилбилӱ бӧрӱк – коозо бӧрӱк. Бу бӧрӱкти не кийбес. Эптӱ, јараш ине.

Мен 2016 јылда тередеҥ эдимдер кӧктӧӧр «Сударушка» деген ательеде иштееримде, коозо бӧрӱкти бурят келин меге кӧктӧткӧн эди. 2019 јылдыҥ чаган айында Экинурдыҥ улузына мындый бӧрӱкти база кӧктӧгӧм.

Кан-Оозы аймакта ус кӧкчи тодош сӧӧктӱ Светлана Мартыновна Кульдина бар. Мен 2017 јылда Кырлык јуртка келип, кӧктӧнип турала, бир кӱн бӧс аларга Кан-Оозы јуртка келгем. Светлана Мартыновна алдынаҥ бойы «Талан» деген ателье-магазиндӱ болуптыр. Мен магазинге кирип, бӧстӧрди кӧрӱп, ајыктап турзам, ол јаныма базып келди. Мен слерге кӧкчи керек пе деп сурадым. Светлана Мартыновна: «Эйе, керек» деп каруузын јандырды. Онойып экӱ таныжып, мен Кырлыктаҥ келип, оныҥ ательезинде иштеп баштадым.

Иштиҥ-кӧктӧништиҥ ортозынаҥ јалакай эпшидеҥ ижи, ӱредӱзи, кӧктӧниш јанынаҥ јилбиркеп сурадым. Ол ончо сурактарыма толо јартамал берди. Энези Таадай Тузачиновна Ютанова ады јарлу ус болгон эмтир. Тере тондор, бӧрӱктер кӧктӧӧр јаан кӧкчи болгон. Адазы дезе аткан огы јерге тӱшпес чечен аҥчы болгон. Светлана энезиле кожо кӧктӧнип баштаган. Энезинеҥ кӧпкӧ ӱренген, таскаган. Качан балдары оогош тужында магазиннеҥ кийим-эш албай, ончозын бойы кӧктӧгӧн болуптыр.

Светлана Мартыновна оноҥ улуска тон-эш кӧктӧп турала, Кан-Оозыныҥ бойындагы быткомбинатта кӧп јылдар туркунына иштеген. Мен бу јалакай, ачык-јарык эпшиле кожо иштеп, кӧпкӧ ӱрендим. Ол айылда отурган иш јок то, амыралта да јаан ӱйениҥ улузына удура барып, олорды кӧктӧнӧрине ӱредет. Сӱреен тузалу, керектӱ иш эдип јаткан Светлана Мартыновнадаҥ јиит улус јозок алгадый.

Јуртта аргазы-чагы кирелӱ билелерге јаан болужын јетирет. Той-јыргалдарга, байрам-кӧдӱриҥилерге јаантайын болужат. Акча-манат тӧлӧттирбей, кеп-кийимди кӧктӧп, курларга бӧслӧ, арчуулдарла, бир сӧслӧ, сыйларла болужат.

Албаты-јон ортодо јӱрген мындый јакшы, јалакай, бийик кӱӱндӱ улусла оморкоп не јӱрбезис? Ӧзӱп јаткан јиит улус олордоҥ јозок, тем алып јӱрзин деп айдар кӱӱним бар. Акту кӱӱнинеҥ эткен јакшыҥ ойто кайра бала-барканыҥ јолына ырыс-кежик болуп эбирилип келетени база бар ине.

Т. КОНГУНОВА

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина