Алтайдын Чолмоны

Ӧштӱниҥ уйазына јеткен јестебис…

14.04.2020

Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы, бойыныҥ ӧйинде «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ  редакторы болгон Николай Татукович Барантаевтиҥ эш-нӧкӧри, ӱредӱлик иштиҥ ветераны Мария Алексеевна телефон согуп, Николай Татуковичтиҥ архивинде солун бичимел бар, газетке керек болзо, берерим деген. Бичимелди газеттиҥ  корреспонденти болуп иштеген ле база Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы Гаврил Долматович Калкин бичиген эмтир. Бичимел дезе Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы Яков Яйтынович Турдубаев керегинде болуптыр. Бис очеркте тӱзедӱлер этпей ле, јӱк бажалык берип, оныла кычыраачыларды таныштырып турубыс.

Гаврил Долматович очерктиҥ бажында мынайда бичигени солун: «Јаакап јестебистиҥ агару адына амадап, ол ӧрӧкӧнниҥ тӧрӧӧн-туугандарына ла тӧс најыларына кереес эдип бичиген эдим.

Кӱйӱзи — Кабыр Калкин».

Берлинде

(Яков Яйтынович Турдубаев)

1945 јыл, 2-чи май. Камык албатыныҥ канын тӧккӧн кара фашизмниҥ тӧс уйазы – Берлин от-јалбыштыҥ ортозында турган. Шак бу ӧйдӧ алтай јуучыл Яков Яйтынович Турдубаев Берлинде болгон. Тӱниле уйку јок јуулажып барган артиллерист уулдар эртен тура, јер јарып ла келерде, кӧрӧр болзо, олордыҥ алдында ыраак јокто, Бранденбургский ворота кӧрӱнип турды. Таштаҥ јонып эткен бийик колонналарыныҥ бажында тургузылган атту-тонду темир рыцарьлардыҥ кол-буттарын октор ӱзе согуп барган турдылар.

—Ӧштӱлердиҥ ӧргӧӧзин кӧстӧп, Бранденбургский воротаны ӧткӱре де адыгар! – деп, 155 миллиметровый пушкалардыҥ батареязыныҥ командири, капитан Турдубаев команда берген.

Артиллерист уулдардыҥ улай-телей божоткон снарядтары Бранденбургский воротаныҥ колонналарыныҥ ортозынаҥ шуулажып ӧткӱлейт, оноҥ ары барган јаан оромныҥ тӱбинде оталыжып јарылгылайт. Фашисттер јӱк каларда Берлинниҥ јажына каалга болгон Бранденбургский воротазын бербеске база тыҥ ла тартышкан. Таҥ атканынаҥ бери ӱч катап атакага кӧдӱрилген уулдар арай ла деп Бранденбургский  воротага једип токтодылар. Је ол до јакшы. Берлинниҥ каалгазы бистиҥ колдо.

Артиллерист уулдар пушкаларын Бранденбургский воротаныҥ колонналарыныҥ кийнинде јаба тургузып алала, оромныҥ тӱбинеҥ удура маҥтап клееткен «тигрди» оодо аткылап ийди. Оныҥ кийнинде база ла келгилеп јатты. Је ол ло темир куйакту фашисттер ичкерлеп болбой, от-јалбышка туттурып ийген тура бердилер. Је бу ла ӧйдӧ, 11 час тӱште, Яков Яйтыновичти уур шыркалап ийген. Пушканыҥ расчедында болгон Каширин Михаил Маркелович (ол Горно-Алтайсктыҥ кижизи) Яков Яйтыновичтиҥ чамчазын ӧрӧ кӧдӱрип, кӧрӧр болзо, шырказыныҥ оозынаҥ ичеези тостойо чыгып калган јатты. Арга јокто канайдар, баклашкадагы суузыла нӧкӧриниҥ ичеезин јунуп, ойто ичи јаар эптеп салала, ак марляла шырказын шык этире таҥып, алыс јерге јетирип салган.

Яков Яйтынович бир ле оҥдонып келеле, кӧрӧр болзо, ак халатту улус айландыра турдылар. Олордыҥ озо ло айтканы:

—Улу јеҥӱле уткып турубыс, нӧкӧр. Берлин колдо!

«Ура-а-а» деп кыйгырып ийерге сананган болгон, је ичинде не де ӱзӱле бергендий кадап ийерде, ойто ло билинбей калган…

***

Нӧкӧр Турдубаевтиҥ чыккан-ӧскӧн јери Кош-Агаш аймакта Кӧкӧрӱ јуртта. Ол 1929 јылда Кан-Оозыныҥ уулдары Ябыков Владимирле, Казакулов Ногоондойло кожо КВЖД-да кыдаттарла јуулашкан. Јууныҥ-чактыҥ кыйын-шыразын ол эҥ ле баштап анда кӧргӧн. Оноҥ тӧрӧл јуртына јанып келерде, оны јууда болгон комсомол кижи деп, Кӧкӧрӱ јуртында јаҥы тӧзӧлгӧн (1930 јылда) колхозтыҥ председателине туткандар.  Ол ӧйлӧрдӧ тоолу ла улустаҥ тӧзӧлгӧн кичинек колхоз эмди Кош-Агаш аймактыҥ эҥ јаан колхозторыныҥ бирӱзи. «40 лет Октября» колхозто эмди муҥдар тоолу мал, техника, машиналар, ол электричество, газ тузаланган јаан хозяйство.

Амыр-энчӱ јылдарда Яков Яйтынович коммунистический партияга кирип, государственный ла общественный иштер бӱдӱрген. Је Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу баштала берерде, ол эҥ баштапкы барган уулдардыҥ ортозында болгон. Канду јуулардыҥ  јылдарында ол кайда болбоды деер. Баштапкы ӧйлӧрдӧ Белоруссияныҥ бадалгак састарына чӧҥӱп туруп, кайра тескерлеерге де келишкен, оноҥ Ленинградтыҥ курчуузын оодо согор јууларда да турушкан. Волганыҥ јарадынаҥ ала Берлин турган Шпрее деген сууга јеткен. Је бу фронтовой јолдыҥ учына једип чыгарга тӧрт јыл керек болгон.

—Амыр ӧйдӧ тӧрт јылдыҥ ӧткӧнин кӧрбӧй дӧ каларыҥ, је јуу тужында ол јылдар коркышту узак, кыйын-шыралу сакылта болгон. Ол ӧйлӧрди эске алынганда, кино ло ошкош, кижиниҥ кӧзине ээчий-теечий кӧрӱнгилеп келер – деп, Яков Яйтынович куучындайт. Эске алынган учуралдардаҥ угар болзо, 1944 јылдыҥ кыжында бистиҥ черӱ Польшада Люблин городтыҥ јанында турган. Бир катап Яков Яйтыновичти штабка алдырып алала, «тил» таап келер эдип, приказ берген.

—Фашисттердиҥ обороназы тыҥ, «тил» аларга сӱрекей кӱч болор. Оныҥ учун кожо баратан нӧкӧрлӧриҥди бойыҥ талдап ал – деп, јакылта бергендер.

Турдубаевтиҥ группазында он алты кижи болгон. Олор темдектелген јерде тӱндӱ-тӱштӱ ӱч коноктыҥ туркунына кайуул эткендер. Бастыра айалганы, баратан јерди, олордыҥ огневой точкаларын, мина тругускан јерлерин – ончозын ажындыра билип алар учурлу болгон. Бу керектер јарталган кийнинде группаныҥ уулдары тӱште јакшы амырап алала, тӱнде разведкага баргандар.

Уулдар немецтердиҥ окопына јууктап ла барарда, качашкан чылап, канча-канча ракеталар караҥуй тӱнди јарыдып ийген. Карын, ол јерде кар тайыс болгоны ла снарядтардыҥ јарылгандарынаҥ улам бастыра јер кара-чоокыр болуп калганы билдиртпезине болуш болгон. Аткакту эмиктердиҥ алдынаҥ ӧткӱштер кезип, араайынаҥ ӧдӱп алдылар. Олордыҥ ажындыра темдектеп алган блиндажы ыраак эмес артты. Он алты кижиниҥ кажызыныҥ ла бӱдӱретен ижи аҥылу јарт. Је блиндажтыҥ јанындагы каруулды аларына озолодо армянин Гридиянды, туркмен Авасбаевти ле казах Мухановты ийди. Олор бу керекти тал-табыш јогынаҥ сӱрекей јакшы бӱдӱргендер. Таҥ алды кире ӧй болгон. Солдаттардыҥ сыраҥай ла уйкузырак ӧйи. Шак бу ӧйди келиштире келгени олорго база јакшы болгон. Чыгартулу уулдар блиндажтыҥ ичине кире конуп барарда, анда ӱч кижи уйуктап јаткан, тӧртинчизи телефонныҥ јанында дежурить эдип отурган. Ого-бого јеткелекте, олорды ончозын уулдар олјолоп алган. Је јамызы аайынча эҥ ле јааны кубакай-сары немец болды. Оныҥ погонында темдегиле, ол обер-лейтенант болгон. Группаныҥ командири нӧк. Турдубаев – «обер-лейтенантты тышкары алып чыгыгар, арткандарын бычакла божодып салыгар» —  деп, нӧкӧрлӧрине эрмек айтпастаҥ имдеп ийген.

Карын, тал-табыш јогынаҥ аткакту эмиктерди ойто ӧдӱп алдылар. Плащ-палаткага оройло, сӱӱртеп алган фриц, ӧлгӧнгӧ тӱҥей јатты. Је јол ортодо керек ӱрелген. Бир разведчик минага базып ийген. Минаныҥ оталышкан табыжы окоптогы фрицтерди кӧлзӧткӧн. Ракетаныҥ кийнинеҥ ракета кӧдӱрилет, пулеметтордыҥ ла автоматтардыҥ окторы мӧндӱр ле ошкош сееп турат. Баш та кӧдӱрер арга јок. Кем кайда јаткан, ол ло јеринде кыймык та этпейт. Керектиҥ коомойтыганын бистиҥ улус база сескен. Оноҥ удабай, бистиҥ минометтор ло пушкалар немецтердиҥ окопторын ла пулеметный точкаларын токпоктоп баштаган. Мындый болуш уулдарга јеткердеҥ чыгар арга берген. Је «тилди» јетирип те келген болзо, јолой ӱч нӧкӧрин јаан шыркаладып ийгенине Турдубаев сӱрекей кородоп турды.

Тӱште Турдубаевти штабка алдыргандар.

—Билериҥ бе, нӧкӧр Турдубаев, кандый турна тудуп келгеҥ? – деп, дивизияныҥ штабыныҥ начальниги полковник нӧк. Воронцов сураган.

—Обер-лейтенант ла болгодый эди…

—Связьтыҥ начальниги! Бот сеге обер-лейтенант! Јакшы куш. Айдары да јок јакшы куш – деп, Турдубаевтиҥ колынаҥ тудуп мактайт.—Командованиениҥ адынаҥ сениҥ бойыҥа ла бастыра нӧкӧрлӧриҥе кандый кайрал беретенин бойыҥ бичип бер.

—Советский Союзка служить эдип јадыс! – деп, каруу јандырды.

Оноҥ ары Варшава – Польшаныҥ тӧс городы, Одер сууныҥ јарадында турган Франкфурт город ло ӧскӧ дӧ кӧп тоолу городтор ло јурттар ӧткӧн, суулар кечкен. Арт-учында фашисттердиҥ уйазы – Берлин.

—Корондузын не деер, база ла ӱч час турушкан болзом, Рейхстагтыҥ ичине кирип, эмеш базар эдим – деп, Яков Яйтынович кородоп куучындайт.

Ӧрӧкӧнниҥ кородооры да јолду. Нениҥ учун дезе, ол ло шыркалаткан кӱн, 1945 јылда, май айдыҥ 2-чи числозында, эки час тӱште бистиҥ черӱ Берлинди јуулап алган. Нӧк. Турдубаев дезе андый јаан јеҥӱ алган учуралда Берлиндеги нӧкӧрлӧриле кожо болбогон.

…Берлинде јуулашкан Яков Яйтынович Турдубаевтиҥ јуучыл јӱрӱмин оныҥ тӧжинде тизилген «Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу» ла «Кызыл Чолмон» ордендер, тӧрт јуучыл медальдар керелейт.

 

Ӱргӱлјик мак

Jетен беш jыл кайра

Јеҥӱ алган Совет Черӱге мак!

Jетен беш jыл кайра

Ырысту сӱӱнген албатыга мак!

Jетен беш jыл кайра

Рейхстаг ӱстинде элбиреген

Кызыл Мааныга  мак!

Оны  кӧдӱрген  черӱчилге мак!

Jетен беш jыл кайра

«Тороны»  ӧткӧн улуска мак!

Чайнам берилген «Калашка» мак!

Тын аргадаган  ӧркӧгӧ  мак!

Jетен беш jыл кайра

Jайым сыйлаган адаларга,

Таадаларга, акаларга

Jерге батпас быйан.

Тылда амыр отурбаган

Энелерге, эjелерге,

Ол  ӧйдиҥ балдарына

Ундылбас алкыжыс jажына.

Ичкери  кӧрӱмдӱ,

Бийик амадулу,

Ороонды  кӧдӱрген

Эл-jонго баш болзын.

Кара-бороны ылгаган,

Ол  јӱрӱмди эзеткен

Кайран бистиҥ jаандарыс,

Слерге jабыс эҥчейедис.

Кереестеп айткан  сӧстӧр

Келер ӱйеге jакылта.

Ол  ӧткӧн ӧйлӧр

Узакка артсын санаабыста.

Зоя КОКУЛЕКОВА