Алтайдын Чолмоны

Ырысту салым сыйлаган Эре-Чуй алтайы

14.04.2020

«Женщины Алтая — Алтайдыҥ эпшилери» талалык јондык организация тӧзӧлгӧнинеҥ ала он јылдыгын кӧдӱриҥилӱ айалгада темдектеди.

Бис, бу јаан кӧдӱриҥиге ӧкпӧӧрип, оморкоп келген улус, бой-бойысла куучындажып, јууктада таныштыс. Окылу айттырулу келгендердиҥ тоозында Кош-Агаштаҥ келген ле Россияныҥ Эпшилериниҥ биригӱзиниҥ «Дочерям Отчизны» деген медалиле кайралдаткан кыпчак сӧӧктӱ 84 јашту Антонина Манхыновна Саблакова болды. Мен бу тоомјылу, керсӱ јаанакла таныжарга меҥдедим. Је ӧй ас болгонынаҥ улам токыналу куучындажарга келишпеген. Је јериме келип, тоомјылу ӧрӧкӧнниҥ јӱрӱмиле кычыраачыларды таныштырар деген санаа амыр бербеди. Учурал болуп, оныҥ телефоныныҥ номерин кудагайы Марина Максимовнадаҥ алдым.

Антонина Манхыновнала телефон ажыра учуктый узун јӱрӱминиҥ jолында jуу-чактыҥ уур ла кӱч ӧйинде энезиле, ака-эjелериле кожо шыралап иштегени, 70-80 jылдарда, бойыныҥ ак-чек ижиле, jедимдериле, социалистический мӧрӧйлӧрдиҥ ӧйинде, эш-барааныла кожо аймактыҥ, областьтыҥ мергендӱчилери болгоны, бала-барказыныҥ ырызы ла оноҥ до кӧп ырысту ӧйлӧри, jедимдери керегинде куучындады.

Ада-энезиниҥ кӱч салымы

Jаан јашту эпши Антонина Манхыновна 1936 jылда чыккан, Кош-Аймакта «Кызыл мааны» колхозто Ак Кӧл деп ӧзӧктӧ кыпчак сӧӧктӱ Тадыров Маныкы Текеновичтиҥ ле тоҥжаан сӧӧктӱ Мама Ивановнаныҥ билезинде бежинчи бала болгон. Антонинаныҥ бала тужы јуу-чактыҥ торо, кӱч ӧйлӧрине келишкен. Адазы Маныкы Текенович 1937 jылда актуга буруладып айдаткан, ойто кайра айлы-jуртына, Эре-Чуй алтайына jанбаган… Эш-нӧкӧри Мама Ивановна, кӧӧркий jиит келин, тул артып, колхозтыҥ малын балдарыла кожо кабырып, кичееп азыранган. Торого алдыртпай, уурыга табартпай, бӧрӱге jидиртпей, кичееп турган малы чыгымдалбазын, jаандар коомой иштеп туру деп бурулабазын деп, бастыра арга-кӱчин ишке беринген. Балдары аштабазын деп, кӧп иштенген. Антонинаныҥ кожо чыккан эjелери Настайса ла Манба, акалары Јӧӧжӧ лӧ Шуудин айыл-jурт тӧзӧгилеп, бала-барка чыдадып, бойыныҥ чыккан-ӧскӧн алтайына амыр-энчӱ jуртагылап, иштеген ижи jедимдӱ, jуртаган jурттары тоомjылу, бала-баркылары ӧҥжӱп, ӧзӱп турганына Мама jаанак сӱӱнип јӱретен.

Јуу-чактыҥ ӧйинде балдардыҥ шыразы

Антонинага ла эјелерине, акаларына, ороон ичинде ондый ок балдарга чылап, бала тужы кӱч ӧйлӧргӧ келишкен. Ада-Тӧрӧл учун Улу jууныҥ ӧйинде текши ороон ичинде эр улус ла уулдар Тӧрӧлин ӧштӱдеҥ корулаарга фронтко атана берген. Тылда арткан карган улус, ӱй улус ла балдар уур ла кӱч иштерди чыдалы jеткенче иштеген. Антонина Манхыновнаныҥ эске алынганыла, энези беш балазыла кожо колхозтыҥ малын кабырып, койлор, эчкилер, сарлык саайтан. Ол саап алган сӱдинеҥ курут эдер, оны ӱзе табыштырар, арткан-калган оодыктарын энези балдарына ӱлештирер. Кийим-тудум уйан, чӧлдиҥ соок салкыны эди-каныҥды ӧткӱре согуп, ӧзӧк-буурыҥа jедип турар. Jаҥмыр да jааза, коронду соок кыштыҥ шуурганы да шуурза, колхозтыҥ кабырып јӱрген малынаҥ туура барар арга jок болгон. «Бис, кичинек балдар, койныска куруттаҥ сугуп алала, тӱжине ле араай кемирип, малды кабырып јӱрерис, бозом эҥирде чеденге сугарыс. Ол тушта jакшы чеден де jок болгон, тӱжиле кабырган койлордыҥ кураандарын балдар эҥирде ылгап, буула буулагылаар, эртен тура кураандарды энелеринеҥ туура апарып кабырар керек болгон. Тӱште койлорды jаҥыс jерге jууп, олорды саар, оноҥ кураандарына кожуп откорор. Кезик кураандар туттурбай, таштардыҥ ортозына кирип калза, олорды чыгарып болбой шыралаарым, ыйлаарым» — деп, Антонина эске алынат. Jаан балдары кураа балдарла кожо колхозтыҥ ижине јӱре берзе, Мама Ивановна койлорды кичинек кызына кабыртып койоло, бойы ойык-jиктерде ӧлӧҥди чабала, снап чылап толгой буулап, агашка кургадар, оноҥ тӧӧлӧ кыштуга тартар. Jакшы одорлу јер бедиреп, кийис айлын тӧӧгӧ коштоп алала, Мама балдарыла кожо кӧчӱп иштейтен.

Энези сарлык база туткан, ол сарлыктыҥ сӱдин, койлордоҥ саап алган сӱтле кожуп табыштыратан. Сӱт алып турган јерде табыштырылган сӱттеҥ сарjу, база курсактар эдип, фронт јаар ийетен. Койдыҥ тӱгинеҥ, эчкиниҥ ноокызынаҥ кыстар ла ӱй улус меелейлер, носоктор тӱӱгилеп, база фронт jаар ийетен.

Ол ӧйлӧрдӧ ууры да тыҥ болгон, законныҥ некелтези де кату болгон: кабырып турган малды jылыйтарга, тоозын астадарга jарабас. Энези улай ла коркып јӱретен. Балдарыла кожо малдап јӱрген ӱй кижиниҥ малын уурдагылабазын деп, кӧӧркий тӱнде койлорын каруулдап, јаргак тонго ороноло, малдыҥ јанына конотон. Буды-колы соокко тоҥуп, кезикте кӧӧжӱп те калатан. Кийнинде јажы јаанайла, сандары оорып, узак шыралаган. Эҥирде соокко тоҥуп, аштаган балдарын бары-jогыла азырайтан.

Кышкы соокто кой кабырып јӱрген балдардыҥ jаактары тоҥуп, ӱжӱп калза, энези кара кӧӧштиҥ кӧӧзин кырып, уймап берер, оноҥ ӱжӱген jаактардыҥ суузы токтоп, кургап калатан. Онойдо эмдейтен деп, та кайдаҥ уккан…

Jайгыда акалары ла эјелери колхозтыҥ ижине јӱре берер, айылда энезиле кичинек кызычак койлорды кабырар. Антонина ол тушта jӱк ле 7 jашту болгом деп айдат. Антонина ӧдӱк jокко койлорды кабыратан, кызычактыҥ анчада ла jодолоры корлоп, каны агып туратан, оноҥ балутыыр. Мама Ивановна балазыныҥ jодолорын каймакла сӱркӱштеп беретен, ачузына чыдабай, бала ыйлап туратан. «Буттыҥ таманы чыдажып турар, байла, чӧлдиҥ jылу таштары jылыдып, корулап туратан болбой» – деп, Антонина кӱлӱмзиренет.

Буттарыныҥ сабарларына чечектердиҥ саптары оролзо, бала базып болбой jыгылып калар, је ол кӧп соотобой, буттарынаҥ ӧлӧҥдӧрди алып, койлордыҥ бажын токтодып jӱгӱрер. Онойдо кыйналып та турза, jе койлорды кабырар керек болгон. Энезиниҥ койлорды ӧскӧ койлорго кошпой, jазап кабыр деген jакылтазын кызычак бӱдӱретен. Jастаҥ ала орой кӱске jетире ӧркӧ, тарбаан тудуп јигилейтен. Је ол до кезикте келишпейтен. Ӧркӧ-тарбаанды тударга, бастыра балдар меесте јӱргӱлейтен. Меесте ӧскӧн маҥырларды jип, кӧжнӧлӧрди jууйла экелзе, эҥирде кӱлге быжырып jигилейтен. Jердеҥ кой кадышкан казып jигилеер, ол ӧйдӧ бу ӧзӱм чыкту болгон. Чӧлдиҥ айландыра ӧскӧн чечектерин jараш кӧрӱп, кызычак jылу кӱнге jылынатан, сӱӱнетен. Колхозтыҥ ижинде кичинек балдарга тырмууштар туттурып берер. Ол jаан тырмуушты кӧдӱрип болбой, балдар ыйлажып туруп, jе чапкан ӧлӧҥди јууйтан. Антонина Манхыновнаныҥ куучыныла, ол ӧйлӧрдо олордыҥ алтайы ӧлӧҥдӱ болгон, эмди jылдыҥ ла jер кургап барат, ӧлӧҥ астап бараткан. Иштеп јӱрген балдарга алаканына бир калбактаҥ аарчы берер, ол аарчыны сууга булгап jигилеер, ӧскӧ не де jок болгон.

Антонина 3 класска jетире ӱренген, баштапкы ӱредӱчилери Ольга Ивановна ла Варвара Никитична. Белтирде 4 кыпту бир jаан тура болгон. Эки кыбында 1-4 класстардыҥ балдары ӱренер. Бир кыбында ӱредӱчилер jадар, бир јаан кыпта ӱренчиктер јадар. Ол ӧйдӧ тӧжӧк-эш jок, тондорыныҥ бир эдегин тӧжӧнӧлӧ, экинчизиле jабынып, jерге jадып уйуктагылайтан. Эре-Чуй алтайда арба да, картошко до ӧспӧйтӧн jер, та кайдаҥ да арба экелип, jаан казанга куурар, оноҥ казанчы чаракты балдарга саалуга ла бир калбактаҥ ӱлейтен. Оноҥ ол ло кара казанга суу кайнадып, байагы чаракты ӱренчиктер jибидип jийтен болгон.

Антонина 3-чи класстыҥ кийнинеҥ оноҥ ары ӱренер аргазы jок болуп, энезиле кожо колхозтыҥ койын кабырып иштеген.

Јууныҥ кийнинде де кӱч ӧйлӧр болгон. Јуу токтогон деп сӱӱнчилу табыш угуларда, јуртта jаан улус ыйлашкан. Jууга барган эр улустыҥ кезиги келген, кезиги келбеген. Оноҥ ло бери 9 майда, Улу Јеҥӱниҥ байрамында, колхозтыҥ башкараачылары мал сойор. Jууда турушкан фронтовиктерди, тылда иштеген jаан улусты кӱндӱлеер, балдарга бышкан эт берип туратаны Антонина Манхыновнаныҥ сагыжына артып калган.

Эҥирлерде энези таҥкызын тартып отурар, кураандарынаҥ айрып койгон койлор мааражар, бу эрикчелдӱ тал-табыш чӧл ичине jаҥыланар. Энези эки кылду топшуурын согуп, комыдап, ачу кожоҥдоп ыйлайтаны, оноҥ икилини алып, кунукчылду кожоҥныҥ кӱӱзин тартары, комустайтаны баланыҥ јӱрегине бастыра јӱрӱмине артып калган. Энениҥ кару балдары тӱжине арып, аштап, уйуктай беретен…

Јылдар jылыжып, айлар айланып, кӱч ле уур ӧйлӧр араай ӧткӧн… Кӧп jылдардыҥ туркунына, jуу-чактыҥ кӱч ӧйинде тылда артып, балдарыла кожо колхозтыҥ малын кабырып, ижин эрчимдӱ бӱдӱргени учун, партия Тадырова Мама Ивановнаны, беш баланыҥ энезин, бийик кайралла – орденле кайралдаган.

Мама Ивановнаныҥ кӱндӱлӱ амыралтага чыгар ӧйи jедип келерде, кабырган малын колхозко табыштырып, Белтирде уулы Jӧӧжӧниҥ ле келди Зояныҥ айылында, бала-барказыла кожо нак jада берген. Jаан jашту јаанак, кару балдарыныҥ энези, сӱӱген баркаларыныҥ тайнези, бала-барказыныҥ ырысту јӱрӱмиле, олордыҥ ижинде, ӱредӱде jедимине сӱӱнип, оморкоп јӱретен. Карыыр ӧйи jедип, ӧрӧкӧн 87 jаштуда ада-ӧбӧкӧзиниҥ алтайына jана берген.

Jаҥы јурт, jаҥы биле

Антонина Манхыновна 1958 jылда тӧӧлӧс сӧӧктӱ Исак Демидович Саблаковло экӱ јурт тӧзӧгӧн. Эш-нӧкӧриниҥ ада-энези Чаган-Узунда jаткан, олордыҥ билезинде тӧрт бала болгон. Адазы јууга барала jанып келген, оноҥ удабай оорыйла, ӧбӧкӧлӧриниҥ алтайына атана берген. Энези узак јӱрӱм јӱрӱп, бала-барказыныҥ jедимдериле оморкоп јӱрген.

Jаҥы јурт тӧзӧгӧн jииттер колхозтыҥ малын бойлоры алдынаҥ кабырган. Экӱлези jаштаҥ ала бу ишке таскап калган учун, jедимдӱ иштей берген. Антонина Манхыновнаныҥ айтканыла: jашта малдабаган кижи бу ишке чыдап болбос дегени чын ла болор. 70-80 jылдарда областьта колхоз-совхозтыҥ ишчилери аймактар сайын соцмӧрӧйлӧрдӧ туружып турган ӧй болгон. Белтир јуртта ишмекчи ӧмӧлик «Кызыл мааны» колхоз деп адалган. Исак Демидович ле Антонина Манхыновна койчыныҥ уур ла кӱч ижинде jедимдӱ иштеген. Кыжыла jакшы малдап, jаскыда койды тӧрӧдип, кажы ла jыл 100 койдоҥ 105 курааннаҥ алатан. Койдыҥ тӱгин кыркыыр тушта кажы ла койдоҥ 3 кг 900 г, кӧп сабада 4 кг тӱк болотон.

Биле эчки база кабырган. Москвадаҥ келген jаандар эчкиниҥ ноокызыныҥ узунын кемjип, кандый jараш деп, фотокарточкага согуп турар. Биле jылдыҥ ла бийик jедимдерге jедип, ак-чек иштеген учун, ады-jолы Кош-Агаш аймакта, областьта ла Алтайский крайда jарлана берген. Олор улай ла коммунистический иштиҥ мергендӱчилери, социалистический мӧрӧйдиҥ јеҥӱчилдери болуп, аймактыҥ, областьтыҥ адын край ичинде бийик кемине кӧдӱрген.

Балдардыҥ ада-энези, баркаларыныҥ тайнези, таадазы кӱндӱлӱ амыралтага чыгала, тегин отурлабаган. Экӱ jурттыҥ, аймактыҥ, республиканыҥ јондык иш-керектеринде jилбиркеп туружатан, аймактыҥ артисттерине кожулала, ойын-jыргалдыҥ конкурсына кожоҥдоп баргылайтан. Бу биле jурт ла аймак ичинде тоомjылу биле болгон. Адазы Исак Демидович алтай ойноткыларын тудунуп алала, Алтай Республиканыҥ адын корып, Москвада, Латвияда, Монгол jеринде кӧрӱ-конкурстарда туружып, ӧскӧ укту албатыны алтай албатыныҥ jаҥарларыла таныштырганы недеҥ де баалу. Балдардыҥ адазыныҥ ӱни ӱнгӱр, кожоҥдозо, угарга jараш деп, ӱй кижизи куучындаган. Топшуурын согуп кожоҥдойло, икили тартар, оноҥ комустап ийер. «Ол ӧткӧн кӧрӱлерде jуулган улусты кайкадып, jеҥӱчил болуп, кӧп сыйлар экелетен» – деп, эпши куучындады. Антонина Манхыновна топшуур согуп, икили тартып, комустап энезинеҥ ӱренген.

Алтай улустыҥ айтканыла: агаш тазылдарыла, кижи балдарыла бай. Бу нак ла иштеҥкей биле он бала азырап чыдаткан: Светлана, Агунай, Арина, Алевтина, Анока, Александр, Владимир, Евгений, Мӧҥкӱш, Кӱндӱ. Олор ончозы ӱредӱлӱ балдар. Адазы 4 класс ӱренип божоткон до болзо, бичик, газет кычырарга jилбиркейтен. Балдарыныҥ ӱредӱзине jаан аjару эткен, «Алтай баатырлардыҥ» томдорын балдары ончозын ада-энезине кычырган, чала jакшы кычырып болбой турган баланы такып-такып кычыртар болгон деп, Антонина Манхыновна эске алынат. Jаан биледеҥ ӱредӱчилер, врачтар, юристтер, бухгалтерлер иштеп чыккан, полицияда ла јаргыда иштеп турганы бар. Уулдары ада-энезиниҥ jолын jолдоп, мал-аш азырайт. «Бала-баркам ончозы иштеҥкей, ырысту jаткылайт» — деп, jаанак куучындады.

Бу jаан биле бала-баркаларыла, кӱйӱлериле, келиндериле бай, бастыра тоозы – 105 кижи. Иштеҥкей, једимдӱ, ырысту биле Россияныҥ Кӱндӱлӱ бичигине кийдирилген.

Быjылгы jыл Улу Јеҥӱниҥ 75 jылдыгына учурлалып, Эземниҥ ле Мактыҥ јылы деп jарлалган. Антонина Манхыновнаныҥ, оныҥ энезиниҥ ле ондый ок оогош балдардыҥ јӱрӱми jуу-чактыҥ ӧйинде шыралу-кӱч ӧткӧнин бала-барка кычырып, оҥдоп јӱрзин деп, бис экӱ куучынысты тӱгестис. Jаан jашту, jалакай, jакшы jаанакка мен су-кадык, бала-барказына јӱрӱмниҥ ак, ачык jолын кӱӱнзедим.

Г. КЕСТЕЛЕВА,

иштиҥ ветераны, Jабаган јурт

ФОТОЈУРУКТА: (сол јанынаҥ)
А. М. Саблакова ла Г. Н. Кестелева