Алтайдын Чолмоны

Кичӱ ле орто аргачылыкка јӧмӧлтӧ-болуш

28.04.2020

Ороондо «Кичӱ ле орто аргачылык ла эл-јонныҥ  аргачылыкта таҥынаҥ баштаҥкайын јӧмӧӧри» деп национальный ӱлекер 2018 јылда јарадылган ла 2024 јылга јетире иштейт. Алтай Республикада бу нацӱлекер аайынча тергеелик ӱлекерлер тургузылып, олорды бӱдӱрери аайынча кӧп иштер ӧдӧт.

Тергеелик беш ӱлекердиҥ тӧртӱзин: «Кичӱ ле орто аргачылыктыҥ акча-манатла, ол тоодо јеҥилтелерлӱзиле тузаланарын элбедери»; «Кичӱ ле орто аргачылыктыҥ субъекттериниҥ акселерациязы»; «Аргачылыкты элбедип јарлаары»; «Аргачылыктыҥ ижиниҥ айалгазын јарандырары» – Алтай Республиканыҥ экономикалык ӧзӱм ле ар-јӧӧжӧдӧ колбулар аайынча министерствозы бӱдӱрет.

«Фермерлерди јӧмӧӧриниҥ системазын тӧзӧӧри ле јурт кооперацияны ӧскӱрери» деп бежинчи ӱлекерди Алтай Республиканыҥ јурт ээлеминиҥ министерствозы бӱдӱрип туру.

«Кичӱ ле орто аргачылыктыҥ акча-манатла, ол тоодо јеҥилтелерлӱзиле тузаланарын элбедери» деп баштапкы ӱлекерди бӱдӱрерине Алтай Республикага 2019 јылда федерал бюджеттеҥ 250 млн. салковойдыҥ субсидиязы  чыгарылган. Ол тоодо микрофинансовый компанияныҥ докапитализациязына – 200 млн. салковой, 50 млн. салковой тергееде јаҥы гарантийный организация тӧзӧӧрине барган. Талдаштарла бу акча-манат микрокредиттиҥ компаниязына ла «Алтай Республиканыҥ кичӱ ле орто аргачылыгын јӧмӧӧр фонд» деп коммерческий эмес организациязына берилген.

Ӧткӧн јылдыҥ туркунына фонд кичӱ ле орто аргачылыктыҥ (МСП) субъекттерине   текши тооло 111,8 млн. салковойдыҥ 107 микрозаймын берген. Онойдо ок   Россия Федерацияныҥ Минэкономӧзӱминиҥ ле МСП-ныҥ корпорациязыныҥ кредиттерин јеҥилтилген программаларла аларына МСП-лардыҥ ӱлекерлерин јазажарына болуш эдилет.

«Кичӱ ле орто аргачылыктыҥ акселерациязы» ӱлекерле  МСП-ны јӧмӧӧриниҥ аргачылыкка бир чук јеткилдештер эдип турган тергеелик инфраструктуразы јарандырылар. Кичӱ ле орто аргачылыкка јеткилдештер эдер бирлик јер – «Мениҥ аргачылыгым» — тӧзӧлӧт. Кичӱ ле орто аргачылыктыҥ субъекттерин јӧмӧӧр инфраструктуралу организацияларды башкараачы бир орган – ол  Алтай Республиканыҥ «Алтай Республикада туризмниҥ ле аргачылыктыҥ ӧзӱминиҥ тӧс јери» деп учреждениези. Кичӱ ле орто аргачылыктыҥ субъекттерин јӧмӧӧр керектер Аргачылыкты јӧмӧӧр тӧс јер, Јонјӱрӱмдик бӧлӱктиҥ инновацияларыныҥ тӧс јери,   Албаты-кееркемел промыселдердиҥ тӧс јери, Инжинирингтиҥ тергеелик тӧс јери ле  јеҥилтилген баала арендага офис береечи Аргачылык-инкубатор ажыра бӱдӱп туру. Олор «Мениҥ аргачылыгым» тӧс јерге кийдирилер. «Мениҥ аргачылыгым» «Алтай Республикада туризмниҥ ле аргачылыктыҥ ӧзӱминиҥ тӧс јеринде» иштейт.

2019 јылда Аргачылыкты јӧмӧӧр тӧс јер (ЦПП)  мындый иштер бӱдӱрген:

— аргачылыктыҥ, бухучеттыҥ, калан саларыныҥ ла ӧскӧлӧриниҥ де ӧзӱми аайынча тууразынаҥ эксперттердиҥ турушканыла консультациялар ӧткӱрилген;

— продукцияларды керектӱ некелтелерге (стандарттар, сертификаттар, керектӱ јарадулар, патенттер) келиштиреринде болушту керектер ӧткӧн;

— кичӱ ле орто аргачылыктарла ӱредӱлӱ семинарлар, конференциялар, тегерик столдор, форумдар, тренингтер ле мастер-класстар ӧткӱрилген;

—  Россия Федерацияныҥ јеринде тергеелер ортодогы аргачылык-миссияларды, кӧрӱ-ярмаркаларды ла ӧскӧ дӧ керектерди ӧткӱреринде МСП-лардыҥ туружарын тӧзӧӧри ӧткӧн.

ЦПП ӧткӧн јылда кичӱ ле орто аргачылыктарга  2 061 јеткилдеш јетирген.

Албаты-кееркемел промыселдердиҥ тӧс јери тергееде керектерде, онойдо ок Россияда ла калыктар ортодо ӧткӱрилип турган јаан кӧрӱлерде, конгрессно-кӧрӱ керектерде туружарын јеткилдейт. Алтай Республиканыҥ албаты устарыныҥ эдимдерин јарлап, таркадарына ууламјылу   ла ӱредӱлӱ керектерде 2019 јылда 468 туружаачы, ол тоодо кичӱ ле орто аргачылыктыҥ 79 субъеги турушкан.

Јонјӱрӱмдик бӧлӱктиҥ инновацияларыныҥ тӧс јери  (ЦИСС)  Алтай Республиканыҥ «Эл-јонды јонјӱрӱмдик јанынаҥ јеткилдеер комплексный тӧс јер» деп автоном учреждениезинде иштейт.  Тӧс јер Алтай Республиканыҥ муниципал тӧзӧлмӧлӧринде јонјӱрӱмдик аргачылыктыҥ тӧзӧгӧлӧрине ӱредер амадула акселерационный программалар ӧткӱрген. Программаларла Оҥдой аймактыҥ 24, Майма аймактыҥ 11, Горно-Алтайсктыҥ 10 кижизи ӱренген, олордыҥ 26-зы МСП-ныҥ субъеги болгон.

«Јылдыҥ эҥ артык јонјӱрӱмдик ӱлекери» деп бастырароссиялык конкурстыҥ тергеелик бӧлӱги ӧткӱрилген. Конкурста јонјӱрӱмдик учурлу иштӱ аргачылыктыҥ  эҥ артык ӱлекерлери илелелген. Онойдо ок ЦИСС тууразынаҥ эксперттер кычырып, консультациялар ӧткӱрген. Ӧткӧн јылда ол 100 консультация ӧткӱрген, олордоҥ кичӱ ле орто аргачылыктыҥ 72 субъегиле.

Инжинирингтиҥ тергеелик тӧс јери МСП-ныҥ промышленный ла јуртээлем субъекттерин јӧмӧӧриле, ол тоодо аргачылыктыҥ техникалык ла технологиялык керексиштерин илелеериле 2018 јылдаҥ ала иштейт. 2019 јылда тӧс јер Алтай Республиканыҥ МСП-зыныҥ субъекттерине ле аргачылыкта иштеер кӱӱндӱ улуска   консультациялу ла инжинирингтӱ 190 јеткилдеш эткен.

Кичӱ  ле орто аргачылыктыҥ субъекттерин экспорт јанынаҥ јӧмӧӧр амадула Алтай Республикада Экспортты јӧмӧӧр тӧс јер (ЦПЭ) тӧзӧлгӧн. 2019 јылда Тӧс јер АР-дыҥ аргачыларыныҥ аргачылык-миссияларын  Кӱнчыгыш Казахстанда, Монголияда, Корея Республикада тӧзӧп ӧткӱрген. Аргачылык-миссияларда олор тегерик столдордо, кӧрӱ-ярмаркаларда, ишмекчи туштажуларда ла јӧптӧжӱлерде турушкан. Корея Республикадаҥ, Монголиядаҥ реверсный  аргачылык-миссиялар ӧткӱрилген.  ЦПЭ тышэконом иш јанынаҥ кӧп керектер ӧткӱрген. 2019 јылда 120 керек ӧткӱрген, ол тоодо 90 туружаачы ӱредӱ ле мастер-класстар ӧткӧн, кичӱ ле орто аргачылыктыҥ 4 субъеги кӧрӱлерде турушкан, 23  – калыктар ортодогы аргачылык-миссияларда, 8 – реверсный аргачылык-миссияларда турушкан, 1 компания РЭЦ-тиҥ группазыныҥ јеткилдежин алган. Кичӱ ле орто аргачылыктыҥ 55 уникальный субъеги јеткилдештер алган.   Экспортты јӧмӧӧр тӧс јердиҥ јӧмӧлтӧзиле 2 экспорт контракт тургузылган ла бӱткен, бир компания экспортко баштап ла чыккан. Јӧмӧлтӧ алган экспорттыҥ  кеми – США-ныҥ 221 муҥ доллары.

«Аргачылыкты элбедип јарлаары» деп ӱлекердиҥ амадузы – эл-јонды јетирӱлер, ӱредӱлер ажыра аргачылыкла јилбиркедип, аргачылыкта иштедерин кӧптӧдӧри.  2019 јылда ӱлекерге текши тооло 1 639 муҥ салковой чыгарылган.

Тергеениҥ бу ӱлекерин «Алтай Республикада туризмниҥ ле аргачылыктыҥ ӧзӱминиҥ тӧс јери» бӱдӱрет. Ӱлекерди бӱдӱрери јанынаҥ мындый иштер эдилген:

— Иштеп турган аргачыларды, 14-17 јашту јашӧскӱримди, онойдо ок 30 јашка јетире  улусты, ол тоодо студенттерди, ӱй улусты, ишјокторды аргачылыкка тартары аайынча бир чук ӱредӱлӱ программалар бӱткен. Ӱредӱлӱ программалар аргачылыкты ачар ла апарар билгирлерди ӧскӱрерине ууламјылу тургузылган;

— Алтай Республикада аргачылыкта иштеерине јилбӱлерди тыҥыдарга ла аргачылыкты јакшы јанынаҥ кӧргӱзерге тергееде јетирӱлӱ кампанияныҥ керектери ӧткӱрилген.

Ӧткӧн јылда кичӱ ле орто аргачылыкта иштеечи физлицолордыҥ тоозы, ӱлекерде турушканынаҥ кӧргӧжин, 45 кижи (107%).

Ӱлекерде туружып, јаҥы кичӱ ле орто аргачылык тӧзӧгӧндӧрдиҥ тоозы  14,  117%.

Аргачылыкта иштеериниҥ тӧзӧгӧзине, акча-манат јанынаҥ билгирлерге ле ӧскӧ дӧ билгирлерге ӱренгендердиҥ тоозы 1 559 кижи, 566%.

Ӱлекерде турушкан улустыҥ тоозы 682 кижи, 229%.

«Аргачылыктыҥ ижиниҥ айалгазын јарандырары« деп ӱлекерле акча-манат чыгарылбаган. Алтай Республикада профессионал кирелтеге калан салары аайынча ӱлекерди кийдирген кийнинде (темдектелгениле 2020 јылдыҥ јаан изӱ айыныҥ 1-кы кӱнинеҥ ала) ӱлекерге 2024 јылга јетире таҥынаҥ иштӱ (самозанятые) 2,9 муҥ кижи кийдирери пландалган.

Алтай Республиканыҥ экономикалык ӧзӱм ле ар-јӧӧжӧдӧ колбулар аайынча министерствозыныҥ бӱдӱрип турган тергеелик ӱлекерлерине текши тооло былтыр 321,3 млн. салковой чыгарылган.   Кичӱ ле орто аргачылыктыҥ акча-манатла,   јеҥилтелерлӱзиле тузаланарын элбедери деп ӱлекерге 255,0 млн. салковой, оныҥ 204,5 млн. салковойы микрофинансовый компанияныҥ   докапитализациязына, 50,5 млн. салковой тергееде јаҥы гарантийный организация тӧзӧӧрине чыгымдалган. Кичӱ ле орто аргачылыктыҥ субъекттериниҥ акселерациязы деп ӱлекерге 63,1 млн. салковой, ол тоодо 55,2 млн. салковой «Мениҥ аргачылыгым» деп тӧс јерге, 7,9 млн, салковой экспортты јӧмӧӧрине чыгарылган. Аргачылыкты элбедип јарлаары деп ӱлекерге дезе,  1,7 млн. салковой чыгымдалган.