Качан да ундыбазыс! Јаантайын оморкоорыс!

07.05.2020

Јакшылар ба, мениҥ карудаҥ кару таадам!

Бу самараны слерге Улу Јеҥӱниҥ 75 јылдыгына учурлай мен, Радмила баркагар, бичийдим. Быјыл мен 10-чы классты божодып јадым.

Слер, Николай Осипович Чанчиев, баштапкы ла јылда Тӧрӧлин корып барган јӱстер тоолу јерлештеристиҥ бирӱзи болгонор. Јӱрӱмигерди де кысканбай, ат-нерелӱ тартышканар. Јууда кичӱ Тӧрӧлигердиҥ кижизине туштап, јуук нӧкӧрлӧрдий болгоныгар, эки катап шыркалатканыгар, јуучыл јолыгар керегинде мен билерим. Слер Алтайыгарга јанып келгенерге сӱрекей сӱӱнедим. Бис экӱ кӧрӱшпеген де болзобыс, мен слерди сӱӱйдим ле слерле ӱзӱги јок оморкойдым.

Албаты-јонго амыр-энчӱ, ырысту јӱрӱм бергенигер учун јаан быйанымды айдадым.

Бу Улу Јеҥӱни кемниҥ де ундыыр учуры јок. Слердиҥ, таада, эткен керектерер, јуучыл јолдорор јаантайын биске, кийнинде ӱйелерге, тем болуп, јажына артар.

Радмила ЧАНЧИЕВА

Кару карган адам, Кармакай Чаптынович Ептеев!

Мен слердиҥ баркачагар болорым, адым Ижена, 1-кы класста ӱренедим. Бу ла кӱндерде јаан байрам, Ада-Тӧрӧл учун Улу јуудагы Јеҥӱниҥ кӱни темдектелер.

Слер керегинде меге јаандарым кӧпти куучындап турат. Слерди Ленинград деген калада тыҥ шыркалаткан деп билерим. Је слер, карын, јанып келеле, полевод, малчы, лесник болуп иштегенер, бала-барка чыдатканар. Японияла јууда турушканар деп база билерим.

Онойдо ок слер «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ штатта эмес корреспонденти болгонор. Слер 2005 јылда јада калганар…

Бис слерле јаантайын оморкоп јӱрерис. Менде мындый таада болгоны, ол ончо ӧштӱлерди јеҥип, јанып келгени — кандый јаан ырыс.

База качан да јуу-чак болбозын!

Ижена КОРГИНА

Эзен бе, улу улда!

Алтайымда катап ла jас.

От-калапту jуу öйинде слердиҥ öткöн jолыгарды сананып, jабыс эҥчейедим. Слер — мениҥ улу улдам кыпчак сööктÿ Кӱчӱрбей Jамансарович Тадыров. Кош-Агаш аймактыҥ Белтир jуртында 1919 jылда чыкканар. Ада-Тöрöл учун Улу jууда jана баспай, Смоленск, Киев, Одесса калаларды фашисттердеҥ jайымдап, Германияныҥ Кенигсберг калазына jеткенер. Кайралдарыгар тöжигерде шыҥырап, слер Алтайыска jанып келеле, ак-чек иштеп, jиит ӱйеге тем кöргӱскенер.

Удабай ла Улу Jеҥÿниҥ карыкчалду ла кöдÿриҥилÿ кÿни… Сананзам, слер кайда да ыраакта бисти кöрÿп турганардый. Оныҥ учун бажымды бийик кöдÿрип, слерле кожо баскандый, кажы ла jыл «Ӱрÿгÿлjик полкто» туружадым.

Чингис ТАДЫРОВ

Јакшылар ба, таадамныҥ таадазы,

кару Иван Алексеевич Соколов!

Бу самараны слерге баркагардыҥ барказы Никита Соколов бичийт. Бис качан да кӧрӱшпегенис, је мен слерди бистиҥ биледе арткан фотојурук ажыра билерим. Бу фотојурук 1945 јылдыҥ кӱӱк айыныҥ 8-чи кӱнинде Берлин каланыҥ Бранденбургские ворота деген јеринде согулган. Калапту јуу-согуштарда туружып, јана баспай тартыжып, ыраак Алтайда Ак-Кем јурттыҥ эри фашисттердиҥ уйазына јеткенине слердиҥ алган кайралдарардыҥ кере бичиктерин кычырып, айдары јок оморкойдыс.

Слерге телекейге батпас быйанысты айдадыс. Слердиҥ ӧбӧкӧгӧр ундылбаган, ол ӱйедеҥ ӱйеге укталып-тӧстӧлип барып јат.

Тоогонымла, слердиҥ баркагардыҥ барказы Никита СОКОЛОВ

Јакшылар ба, таадабыс,

карган энебистиҥ адазы

Каруул Артемьевич Матушкин!

Слер јуучыл нӧкӧрлӧрӧрлӧ кожо калју јууда фашисттерди јеҥгенердеҥ бери 75 јыл ӧтти. Слердиҥ Улу Јеҥӱгер биске амыр-энчӱ јӱрӱм сыйлаган. Бистиҥ билебис слердиҥ ат-нерегерди качан да ундыбас.

Энелеристиҥ ле карган энебистиҥ куучынынаҥ слер адучы-снайпер болуп, јууда бажынаҥ ала учына јетире турушканарды, эки катап шыркаладып, Германияда олјого до кирип, учы-учында Тӧрӧлигерге јанып келгенерди билерис.

Бӱгӱн слердиҥ баркаларардыҥ балдары бис 13 кижи. Олордыҥ адынаҥ слерге ле ончо јуучылдарга ӱстибисте амыр теҥери учун быйаныс айдадыс!

Расул ТАДЫШЕВ ле Ангелина БАЯТОВА

Јакшылар ба, кару Јелдеш Тодошевич Битешев!

Слер — мениҥ адамныҥ таадазы. Мениҥ адым Арина Бутушева, мен 9-чы класста ӱренедим. Бу ла кӱндерде ороондо Улу Јеҥӱниҥ 75 јылдыгы темдектелер, бис ада-ӧбӧкӧлӧристи, јуучылдарысты эске аларыс. Слер керегинде мен адамнаҥ, карган энемнеҥ уккам. Бооро школдо слер керегинде јетирӱ белетеп кычыргам. Слер Ада-Тӧрӧл учун Улу јууга 1942 јылда атанганар, јуучыл јолорды Калининский фронтто Великие Луки калада баштаган эмтирер.

Эки катап јаан шыркалатканыгар. Калганчы учуралда слер санитарка кыстыҥ «тирӱ кижи бар ба?» деген кыйгызынаҥ тыҥданганар. Ол слерди аргадап алган.

Алтайарга јанып, Јылым Трыхманова карган энебисле биле тӧзӧп, 10 бала азыраганар. Слер сӱрекей ырысту ла бай кижи — слерде 30 барка, олордо 47 бала ла 7 барка.

Тӧрӧлисти корып, биске јӱрӱм бергенигер учун быйанысты айдадыс. Слерди качан да ундыбазыс, јаантайын оморкоп јӱрерис!

Тоогонымла, Арина

Jакшылар ба кару таадаларым,

Токыйаҥ Майманович Мамаков ло

Донской Кыдыевич Тарбанаев!

Мен слердиҥ баркагардыҥ балазы Дайана. Бу самараны слерге 2020 јылдыҥ кӱӱк айында бичип jадым. Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда Улу Јеҥӱниҥ байрамыла слерди изÿ уткуп турум!

Мен 1-кы класста ÿренип јадым, јаандарым меге угы-тӧзибистиҥ тӱӱкизин араайдаҥ куучындап турат, мен оны сананып аларга, билип јӱрерге чырмайадым. Оҥдойдо Роман Николаевич таадам слер, Токыйаҥ Майманович, 1941 јылда фронтко барганарды айткан. 1943 jылда Курский дугада jуу-согушта туружып, јаан шыркалатканар. Эмденип алала, Киров деп калада јуулашканар. Алтайарга канча кайралдарлу јанганар.

Донской Кыдыевич, слер 19 jаштуда Ыраак Кӱнчыгыш jаар черÿге барганар. 1941 jылда фронтко апарган. Јууда слер Белоруссияныҥ jайымы учун jуулашканар. Онойып слер јуучыл најыларарла кожо Кенигсберг каланы јайымдап салдар. 1945 jылда Алтайарга jанганар. Слер кӧп кайралдарла кайралдатканар .

Слер экӱге, мениҥ таадаларым, орооныска jайым jÿрÿм ле чаҥкыр теҥери сыйлаганар учун бистиҥ биленеҥ jаан быйанысты айдып jадым!

Дайана КАРА-САЛ

Кару мениҥ карган адам, Барзыҥ Кургаринов!

Слерге мен, Тамара кызыгардыҥ кӧп тоолу баркаларыныҥ балдарыныҥ бирӱзи, Алан бичийдим.

Бис слер керегинде кӧпти билбезис. Энемниҥ карган энези оогошто ло, 1941 јылда слер јууга атана бергенер.

Бир канча јыл кайра Интернеттеҥ бедиренип, энем слердиҥ јуучыл јолыгар ла кайралдарар керегинде јетирӱлер, документтер табып алган. Ол ого кандый јаан ырыс болгон эди: ӧкпӧӧриш, бастыра тӧрӧӧндӧргӧ телефон согуш, сӱӱниш, оморкош, кӧстиҥ јажы.

Бисте слердиҥ бир де фотојуругар јок болгоны карыкчалду. Слер адучы-снайпер болгонор. Тӧрӧлигер учун јууда 1944 јылдыҥ кӱзине јетире тартышканар. Јеҥӱге јетире бир эмеш ле јетпегенер, ӧштӱниҥ огы слердиҥ тыныжарды ӱскен…

Бис ады-јолыгарды транспарантка бичип, Ӱргӱлјик полкто туружадыс. Слер оны бийиктеҥ кӧрӱп турганар деп иженедис. Бис слерди ундыбаганыс, слерле сӱрекей оморкойдыс. Качан бирде Мурманский областьта слердиҥ мӧҥкӱгерге барып келерис, Алтайыстыҥ чечектерин апарып саларыс. Балдарарга, биске, јайым, амыр-энчӱ јӱрӱм сыйлаганар учун јерге јетире эҥчейип, быйаныс айдадысм

Тоогонымла, Алан КУДАЧИН

Кару таадаларыс, биске, келер ӱйеге, ырысту јӱрӱм сыйлаганар учун слерге јабыс бажырадыс!

Захарий карган адабыс, слердиҥ уулыгар Амыров Иостын Захарович — бистиҥ тайдабыс. Ол биске слердиҥ јӱрӱмигер керегинде, 1942 јылда Кош-Агаштаҥ Ада-Тӧрӧл учун Улу јууга атанганарды куучындаган. Ӧштӱле тартыжып, слер 1943 јылда јеҥ јастанып јыгылганар. Кийнинде, 70 јылдарда, тайдабыска ыраактаҥ самара келген. Ондо Орловский областьтыҥ Хатынецкий районыныҥ Зайкино јуртыныҥ ӱредӱчизи слердиҥ сӧӧгӧр јуулган јер керегинде бичиген ле фотојуругарды салып ийген. Ол биске сӱрекей баалу фотојурук!

Амыр Масканов карган адабыс, слердиҥ Айылдаш кызыгар — бистиҥ тайэнебис. Слер 1942 јылда Ада-Тӧрӧл учун Улу јууга болуш эдип, Кош-Агаштаҥ кӧп аттарды айдап, Јаш-Турага јетиргенер. Јаш-Туранаҥ слерди ле кӧп улусты аттарыла кожо Улу јууга аткарып ийген. 1943 јылдыҥ куран айында слер сурузы јок јылыйып калганар…

Слердиҥ балдарар биле тӧзӧп, угы-тӧзигерди эмди де улалтып јат. Слерге, ончо јаандарыска јаан быйанду јӱредис, слер экӱ керегинде эземди канча ӱйеге јетирерис.

Слердиҥ баркаларыгар

Виктория ла Виолетта БАШТЫКОВАЛАР

Таадаларыстыҥ эземине

Эдуард КЫНЫЕВ

Таадам јууга барган…

Јаш-Тура. Ж/д вокзал.

Ӱй улустар ачу ӧксӧп ыйлагандар.

Военком кенейте кату јакарган:

–Чике туругар! Теҥӱни оҥ јанынаҥ алыгар!

1941 јыл. Кичӱ изӱ ай.

Кӱнбадышта Улу јуу башталган.

Тегинге эмес – коо јаш карагай,

Бийик јараттаҥ Кадынга јыгылган.

Темир јолдор. Албаты, вагондор.

Кӱргӱл башту Кыйгас таадам стройдо.

Толгоп салган шинель јардын кечире,

Мылтык колында, комус — тӧш карманда.

Ӱстиги Талду. Эмдиги Ленин-Јол.

Меесте јергелей болчок туралар.

Деремне учында јаанам адамла кожо

Таадамды ӱйдежип узак тургулаар…

Тоозынду јол. Јеерен ат јегилген.

Комус тили кунукчылду ойнойт.

Тӧрӧл Алтайын эбире ајыктап,

Таадам билбестеҥ ыйлай согот.

Туулардаҥ тӱшкен сызымду салкын,

Мӧштӧрдиҥ онтожы, суулардыҥ ыйлажы.

Коҥыр айгырдыҥ ачу киштежи

Комустыҥ кӱӱзинде иле угулат.

Ленинградский фронт. Улу кала курчуда.

Фашисттиҥ табарузын токтодып алган

Кызыл јуучылдар мында јыгылган.

Таадамныҥ сӧӧги сурузы јок јылыйган.

Алтын-Кӧл. Орой кӱс.

Кара башту кижи чурана ойнойт.

Венский вальс кӧлдиҥ ӱстине јайылып,

Таадамныҥ эземин биске экелет…

Кийнисте Москва…

Тӧрӧл јерин тыҥыда сӱӱген,

Тӧртӧн јуучыл Москва учун Улу јууда.

Тӧжине јетире јерге кийдире казынган,

Турумкай јуучыл уулдар ӧлӧргӧ белен.

«Кийнисте Москва, бир де алтам кайра этпес!» —

Бу сӧстӧр јӱрекке тереҥ салынган.

«Каныс тӧгӱлер, је ӧштӱни ӧткӱрбес!» —

Кызыл черӱчил уулдар чертенип айдынган.

Кару јерин кучактап јуучыл јыгылган,

Калганчы тыныштаҥ: «Тӧрӧлим учун» —

деп айткан.

Карган ада-энелери, кару эжи, кичинек

балдары,

Кыска јӱрӱми кӧстӧринде куйундый айланган.

Кара ышка теҥери туй тартылган,

Темир таманду танктар кӱйет јалаҥда.

Тынын берип, јаш уулдар јыгылган,

Тӧрӧл јерине кызарган каны јайылган.

Улу Јеҥӱниҥ байрамын уткып турус!

Кажы ла јуучылды эске аладыс.

Ол јаш уулдар Тӧрӧлин тыҥ сӱӱген,

Бу јӱрӱмис учун быйанды олорго айдадыс.

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина