«Алтын стандарт» — јондык ширтеечилерге

19.05.2020

Россия Федерацияныҥ Конституциязына кубулталар ла толтырмалар кийдирери аайынча кандык айдыҥ 22-чи кӱнинде ӧдӧтӧн болгон текшироссиялык ӱнбериш телекей ичинде јайылган коронавирустаҥ улам келер ӧйгӧ кӧчӱрилген.Ол качан ӧдӧр деген суракка эмди тура чокым каруу јок. Бир канча јетирӱлерле болзо, текшироссиялык ӱнбериш ол эмезе кичӱ изӱ айда, ол эмезе сыгын айдыҥ тал-ортозы киреде ӧдӧр деп айдыжат. Је онызын ӧй кӧргӱзип ийер. Андый да болзо, ороон ичинде бу тӱӱкилик учурлу керекле колбулу белетеништӱ иш токтодылбаган, ӱзеери эрчимделет деп айдарга јараар. «Алтайдыҥ Чолмоныныҥ» мынаҥ озо номерлеринде јаҥы Конституцияда кандый кубулталар болоры керегиде бир канча јетирӱлер јарлалган болгон эди. Бу бичимелде тӧс ајару текшироссиялык ӱнбериште туружатан јондык ширтеечилер-наблюдательдер керегинде ӧдӧр.

Мынаҥ озо ӧйлӧрдӧ јондык ширтеечилер башка-башка талдаштарда база эрчимдӱ турушкан. Олордыҥ тӧс амадузы – ӧдӱп јаткан талдаштар јастыралар јок, јасакла быжулалган ээжилер аайынча ӧдӧри учун каруулу болоры. Эмди дезе олор Россия Федерацияныҥ Конституциязына кубулталар ла толтырмалар кийдирери аайынча ӧдӧтӧн текшироссиялык ӱнбериште туружар. Олордыҥ тап-эриги 76-чы таҥмалу федерал јасакла быжулалган. Текши ӧдӧтӧн ӱнбериш керегинде айтса, оныҥ чыдулары Россия Федерацияныҥ Јондык палатазына текшилей берилген. Айдарда, бистиҥ тергееде бу ишти Алтай Республиканыҥ Јондык палатазы ӧткӱрери јарт.

Бӱгӱнги кӱнде тергеебисте 236 участок бар. Некелтелер аайынча кажы ла участокто 6 ширтеечи иштеери керегинде айдылган ла бастыра јаба республика ичиле 1416 ширтеечи болор учурлу. Јондык ширтеечи болуп таҥынаҥ кижи де, ол эмезе јондык биригӱ де туружар аргалу. Эмди тура 1227 кижи јондык ширтеечи болор кӱӱнин угузып салды ла олордыҥ ады-јолдоры, кере бичиктери РФ-тыҥ Јондык палатазына аткарылган. Јондык биригӱлер керегинде айтса, тургуза ӧйдӧ 10-ноҥ ажыразы текшироссиялык ӱнбериште акту кӱӱнинеҥ туружар кӱӱндӱзин угузып, тергеебистиҥ Јондык палатазыла экијандай јӧптӧжӱге колын салып койгон. Политикалык партиялардаҥ «ЕДИНАЯ РОССИЯ» ла ЛДПР керектӱ чаазындарын база табыштырып койды. Орооныстыҥ президенти В. В. Путин Россия Федерацияныҥ Конституциязына кубулталар ла толтырмалар кийдирери аайынча ӧдӧтӧн текшироссиялык ӱнбериштиҥ ӧдӧтӧн ӧйин ле аайын чокымдап ийзе, ӧрӧги биригӱлер ле партиялар, анайда ок таҥынаҥ ширтеечи болорго кӱӱнзегендер ижин баштаарга белен.

Быјылгы ӧдӧтӧн ӱнбериште јаан ајару јондык ширтеечилерге эдилер. Ӱнбериш једимдӱ ӧдӧри чикезинче ле олордоҥ камаанду деп айтса, јастыра болбос. Нениҥ учун дезе, јондык ширтеечи бир ле уунда тӱӱкилик учурлу керектиҥ керечизи ле ӱнбериш јасакты буспай ӧдӧтӧни учун каруулу кижи болуп јат. Олордыҥ ижи чокым ла эрчимдӱ ӧтсин деп, Россия Федерацияныҥ Јондык палатазы бу јуукта 86 тизимнеҥ турган методикалык ууламјылу «Алтын стандарт» деген документ белетеп салды. Оныҥ 28 тизими ширтеечи ӱнбериш болотон кӱннеҥ озо бӱдӱретен ижи керегинде ле арткан 58-и ӱн беретен кӱн тушта кандый некелтелер бӱдӱретенине учурлалган. Эки бӧлӱктеҥ турган «Алтын стандарт» јуук кӱндерде муниципалитеттер сайын аткарылар. Текшироссиялык ӱнбериш аайынча каланыҥ ла аймактардыҥ каруулу ла чыгартулу улузы (каланыҥ ла аймактардыҥ јаандарыныҥ јонјӱрӱмдик сурактар аайынча ордынчылары) бу документти јербойындагы јондык ширтеечилерге оноҥ ары јетирер. Алтай Республиканыҥ Јондык палатазыныҥ аппарады бу јуукта ширтеечилерле кӧнӱ ижин баштап ийер. Коронавирус ӧйинде бастыра ӱредӱ учурлу иш видеоконференция ажыра ӧткӱрилери темдектелет.

Текшироссиялык ӱнбериш тушта иштейтен јондык ширтеечилердиҥ тап-эриктери керегинде айтса, бу учуралда олордыҥ чыдулары, чындап та, јаан. Темдектезе, ширтеечи болуп турган кижи талдаачы участокты ӱнбериш башталардаҥ озо бастыра јанынаҥ шиҥдеер аргалу. Участоктыҥ ичинде болуп турган керектер – бюллетень салатан кайырчактардаҥ баштайла, талдаачы камыстыҥ ӱнбереечилер аайынча тургускан журналына јетире, анайда ок участокто эмдиги ӧйдиҥ некелтелерине келиштире јазалган ончо бар јепселдердиҥ тутак јок иштеп турганын шиҥдеер. Керек дезе, ӱнбереечилердиҥ тооломы канайда тургузылганын, тоозын, протоколдордыҥ чын бичилгенин, кемдер кол салганын, анайда ок КОИБ-тиҥ электроникалык ижин, оныҥ таблозы ӧйиле келижип турган ба, ол эмезе јок по — ӱзе кӧрӧр. Нениҥ учун дезе кажы ла талдашта анчада ла кӧп сурактар ла јастыралар КОИБ јанынаҥ учурайт. Мынаҥ улам чур-чуманак, тал-табыш кӱйбӱреп, текши талдаштыҥ бӱдӱмјизиниҥ кеми кезем јабызайт. Бу аайынча јуукта АР-дыҥ Јондык палатазы сурактар берип, эл-јон ортодо шиҥжӱ ӧткӱрген. Бастыра јаба 300-теҥ ажыра кижи турушкан шиҥжӱ-опросто улустыҥ 64 проценти кандый да болзо бюллетеньге кол салып, кайырчакка салза артык дегенин јараткандар. Айдарда, јондык ширтеечи электрон јепселдиҥ иштеп баштаганынаҥ ала тестовый дейтен ӱнберижине јетире кыйалтазы јогынаҥ туружар чыдулу. Анайып, бастыра кӧргӧнин, шиҥдегенин 86 тизимнеҥ турган аҥылу чаазынга темдектеп салар. Бу окылу документ Москва јаар аткарылар. Керде-марда кандый бир јастыралар туштаза, јондык ширтеечи тургуза ла јондык палатага телефон согуп, «тил» јетирер учурлу. Быјылгы ӧдӧтӧн текшироссиялык ӱнбериште кӧп сабазында «терлейтен улус» — олор участокто иштеген камыстыҥ улузы болоры јарт, је ширтеечи болгон кижи бойыныҥ тап-эригин база ундыбас учурлу. Берилген чыдуларды бойыныҥ јилбӱзиле тузаланары — јастыра керек деп чотолор. Онызы текшироссиялык ӱнбериштиҥ чындыгын бузуп јатканыла бодолду. Айдарда, јондык ширтеечиниҥ ижиниҥ кеми ле учуры текшироссиялык ӱнбериш тушта сӱреен јаан. Газеттиҥ келер номеринде текшироссиялык ӱнбериш керегинде јартамал ишти оноҥ ары улалтарыс.

Артур САБИН,

Алтай Республиканыҥ Јондык палатазыныҥ аппарадыныҥ јааны

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина