Алтайдын Чолмоны

Бичидер баазы – койдыҥ буды

19.05.2020

Бастыра эл-jонныҥ аjарузы тургуза ӧйдӧ коронавирусла тартыжарына ууландырылганынаҥ улам, алтайлардыҥ тӧрӧл тилиле чыгып турган сок jаҥыс текши газедине — «Алтайдыҥ Чолмонына» келер ӧйгӧ бичидериниҥ сурагы канайып та эмеш тууразында артып калды ошкош. Jайдыҥ ӧйинде кӧп улус отпуск-амыралтага барып турганы учун jылдыҥ экинчи jарымына jерлештеристи «АЧ-га» бичидери jаантайын кӱч барып турганын мен, бичидиш jанынаҥ алдында канча катап иштеген кижи, билерим.

Бу иштеги тегин де jеҥил эмес айалганы Алтайыстыҥ ичиле таркаган коронавирус оноҥ ары  уурладарга jат.  Республиканыҥ ончо эл-jонын, анчада ла jаан jаштуларды, олордыҥ ортозында «АЧ-ныҥ» кычыраачылары айылдаҥ кӧп чыкпай отурзын, кӧп улус бир jерде jуулышпазын деген некелтелер, ал-камык организациялар ижин удурум токтотконы бичидишке айдары jоктоҥ коомой салтарын jетирер. Керек дезе, мен бойым бу jуукта «Чолмонго» бичидер деген амадула Албатылар наjылыгыныҥ туразына келзем, мени каруулчык ӱчинчи этажта редакция jаар божотподы. Шылтагы ол ло — коронавирусла улус бой-бойлорын jугуштырбазын деп. Бичидерге ӧй эмди де бар деп, ол тушта тыҥ албаданбагам. Кийнинде бу учурал керегинде баш редактордыҥ ордынчызына телефон согуп айтсам, ол меге газеттиҥ ишчилеринеҥ кемди-кемди тӧмӧн алдыртып ийер керек болгон деп jартады. Оныҥ учун Горно-Алтайскта jаткан кычыраачылар мениҥ айткан темдектеҥ jалтанбай, jӱске маска, колго перчатка кийип, тӱҥей ле канайып-кунайып газеттиҥ бухгалтериязына jедип, газетке бичидигер ле.

Эмди «Алтайдыҥ Чолмонын» 2020 jылдыҥ баштапкы jарымjылдыгына почта ажыра  аймактар сайын улус канайда бичиткенин кӧрӱп ийели. Газетке эҥ кӧп тӧс Оҥдой аймакта бичиткендер – 590 кижи, экинчи jерде Кан-Оозы аймак – 517, олорды ээчиде Улаган ла Кош-Агаш аймактар —  269 ла 252. Бежинчи jерде Майма, Шабалин ле Чамал аймактар кирип турган бир ӱӱр чук jер – олорго jӱк ле 184 экземпляр газет барат. Майма ла Чамал ичиниҥ эл-jоны кӧпjандай тилин jылыйтып койгон болзо, jаан алтай jурттарлу Шабалинниҥ улузы канайып калган? Оноҥ ары кӧрзӧбис, «Чолмонго» Кӧксуу-Оозы аймакта 88 кижи бичиткен, Горно-Алтайскта — 41, Турачакта – 15. Бу ончозы почта ажыра алып турган улус. Мында калада jуртаган jӱстер тоолу алтайлар алты айга кычыратан газет учун jӱк ле 300 салковой тӧлӧп, оны Албатылар наjылыгыныҥ туразынаҥ бойлоры келип алып турганын, корпоративный бичидишти аjаруга алар керек.

Ӧткӧн чактыҥ 80-чи jылдарыныҥ учы jаар «Алтайдыҥ Чолмоныныҥ» тиражы 7,5 муҥнаҥ ажа берген эди. Ол ӧйлӧрдӧ Оҥдой ло Кан-Оозы аймактарда ого бичиткен улустыҥ тоозы 1,5 муҥнаҥ ажатан, Улаган да Кош-Агаш ичине кажызына ла 500-600 экземплярдаҥ баратан эди. Оноҥ бери алтайлардыҥ тоозы 50 муҥнаҥ 70 муҥга jетире кӧптӧди, олордыҥ тилиле чыгып турган текши газеттиҥ кычыраачыларыныҥ тоозы дезе эки-jарым катапка астады. Оны бичитпей, кычырбай турганы — ол бис бойыс ла тӧрӧл тилисти, культурабысты керексибей, jеерип, ундып jатканыстыҥ керези ошкош деп бодойдым.

Бӱгӱн кайда ла «самоизоляция» да болзо, Россияныҥ почтазыныҥ бӧлӱктери ончо аймактарда иштеп ле турган болор керек. Айдарда, jурт jерлерде jаткан кычыраачыларды бойын база ла ончо jанынаҥ вирустаҥ чеберлеп, почтаныҥ туразына барып, тӧрӧл газетке бичитсин деп, ончозы меге эмди де jуук ла кару «чолмончылардыҥ» (олорго баш болзын) адынаҥ баштанадым. Нениҥ учун дезе, «Чолмонныҥ» кычараачыларыныҥ тоозы калганчы ӧйлӧрдӧ jылдаҥ jылга араайынаҥ астап турганы иле билдирет. Тӧрӧл газедистиҥ ле бистиҥ алтай тилистиҥ салымдары jуук колбулу. «АЧ» бойыныҥ ак-jарыкта барыла, ижиле, ада-энелерис энчилеп берген алтай тилис, jаҥдаган jаҥдарыс, jаҥжыгуларыс кунурабазын, jоголбозын деп, кӱчи jеткенче албаданып ла jат деп кӧрӧдим. Ол биске, алтайларга, керек jок болзо, ӧскӧ укту улуска оноҥ тыҥ керек jок болоры jарт ине.

Текшилей алза, 2020 jылдыҥ баштапкы алты айына «Алтайдыҥ Чолмонын» 3,5 муҥнаҥ ажыра улус алдыртып кычырат. Jугуш оору таркаганынаҥ улам тура берген кӱч айалгала колбой, экинчи jарымjылдыкка бу да тиражты jабызатпай, ол ло кеминде артыргызып алган болзобыс, jакшы болор эди. Оныҥ учун бӱгӱн бу газетти кычырып отурган кажы ла кижини бичидишти база катап алты айга улалтсын, тӧрӧӧн-туугандарын, айылдаштарын кожо бичидерге кычырзын, болушсын деп, торт jайнаган кептӱ сураарга келижип jат. Ӧй дӧ ас артты – бу бичимел ыраак jурттарга jедип турганча, кӱӱк айдыҥ тал-ортозынаҥ ӧдӧ  берер. Почта ажыра бичидиш дезе кайда да кичӱ изӱ айдыҥ 20-чи кӱнине jетире ӧдӧр, оныҥ кийнинде орой болор. Горно-Алтайскта jаткандар 30 июньга jетире редакция jаар келип, газетке бичидип алар аргалу. Jаан jаштулар келер айдыҥ пенсиязын алзагар ла, кыйалта jоктоҥ бичидигер, алтай газедигерди jӧмӧгӧр.

Былтыр кӱскиде Алтайыста кузук jакшы бӱткен, кӧп тоолу jерлештерис оны jууп, садып, jакшы акча иштеп алганы анаҥ-мынаҥ угулып ла келди. Jе 2020 jылдыҥ баштапкы jарымына «Чолмонго» бичиткен улустыҥ тоозы аjарулу кӧптӧгӧни бир де билдирбеди. Кузуктаган улус jаҥы кӧлӱктер, мебель, сооткыштар, бала-барказына кийим-тудум ла ӧскӧ дӧ jӧӧжӧ алган ошкош. Ол ортозына бисти jетирӱ-информационный «jалаҥда» албаты эдип бириктирип jаткан сок jаҥыс газедисти бичидип алар деген санаа ас ла улуска келгенин угарга, билерге, сананарга да кӱч. Былтыргы кузукты jурт jаткандар эмди де jууп, акча эдип турганы кезикте, керек дезе, Интернеттеҥ де кӧрӱнет. Колго бир эмеш акча кирзе, алтай газедине не бичитпес?

Мынайда кӧрзӧҥ, бистиҥ алтай jурттарда мал-ашту, иштӱ-тошту улус текши эл-jонныҥ тӱҥей ле кӧп сабазы болуп jат. Олордо «Алтайдыҥ Чолмонын» бичидер арга-чак бар, jе керексинбезинеҥ улам бичиткилебейт. Ондыйларга мынайда айдар кӱӱниҥ келер – бир койдыҥ баазы 5 муҥ болзо, jарым jылга «Чолмонды» бичидип аларга ол койдыҥ jаҥыс ла келтей бут-саныныҥ баазы керек – 700-800 салковой. Ол кире акчаны бис ӧскӧ бор-кар керектерге, кезикте ичишке де ӱребей турганыс па? Бичидиш jанынаҥ jартамалду иш ӧткӱрерге jурт jерлерде иштеп турган алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчилери, jурттардыҥ jаандары, ӧскӧ дӧ алтай тӧрӧлчи кӱӱндӱ улус болушкан болзо, jакшы болор эди. Ондый улусты табып, олорды канайып-кунайып jӧмӧӧри jанынаҥ «АЧ-ныҥ» редакциязы база иштеер учурлу.

Мыныла колбой мындый шӱӱлте айдарга турум – бу вирус-оору таркаары токтоп, айалга эмеш токынай берген соҥында, газеттиҥ кычыраачыларыныҥ конференциязын тӧзӧп ӧткӱрзе кайдар? Ондо алтай албатыныҥ jӱс jылга jуук ӧйгӧ чыгып келген «Чолмоныныҥ» салымы шӱӱжилип, оны канайда корып аларыныҥ jолдоры чокымдалар эди. Аайына чыккадый база бир ӧҥзӱре сурак – алдында ӧйлӧрдӧ чылап, jурткорлорго, кичинек те болзо, гонорар тӧлӧӧрин jеткилдеери. Бодоштыра чоттозо, ого кӧп лӧ акча керек jок ошкош – jылына 300-400 ле муҥ салковой. Jарлалган бичимелдери учун авторлор кажы ла катап 150-300 салковойдоҥ (кезикте оноҥ до кӧп) алып турза, улуста бичиир jилбӱ де тыҥыыр, кычыраачылардыҥ тоозы да кӧптӧӧр эди. Мында jаҥыс ла  редакцияныҥ бухгалтериязына кӧп чакпыртту иш кожулар деген чочыду бар – эмдиги ӧйдиҥ некелтелериле, кажы ла автор jанынаҥ калан инспекцияга, Пенсионный фондко ло ӧскӧ дӧ jерлерге jӱзӱн-базын чаазындар ийетени кайда…

«Газет jилбилӱ эмес, ондо кычырар неме jок» деп айдыжып тургандарла мен jӧп эмес. Тергеебисте алтай тилле теҥ-тай чыгып турган 4-5 республикан газеттер бар болзо, мынайда укааркарга jараар эди. Ол бисте сок jаҥыс болордо, оны канайып jӧмӧбӧйтӧн, канайып кичеебейтен? Республиканыҥ jаҥдарынаҥ камааны jок, байа бир орустап «независимый» дейтен алтай газетти чыгарарга база кӱчис jетпейт. Ол ло иркит сӧӧктӱ акабыс В. Д.  Кудирмеков туку качан тӧзӧгӧн «Улалу» газетти акча-манатла jӧмӧӧр улус табылбайт ошкош, оныҥ да учун ол каа-jаада ла кепке базылат.

Мениҥ санаамла, бӱгӱн суракты керек дезе, газеттиҥ чыҥдыйы jанынаҥ тургуспай, оны корып, кичееп алары керегинде тургузар керек. Кычыраачыларыныҥ тоозы чек астап, муҥнаҥ тӧмӧн тӱже берзе, чыгымы jаан «Чолмонды» jабар керек, алтайлар ончозына jуугы орус тилди jакшы билер, олор орустап та ӱзе немени кычырар, угар, кӧрӧр деген ӱндер угулып келердеҥ айабас. Бир канча jылдар кайра оны «Звезда Алтаяла» бириктирип, эки тилдӱ jаҥыс газет чыгарар деген ченежӱлер болды не. Ол табарудаҥ jӱк арайдаҥ ла коруландыс — карын, ол тушта АР-дыҥ башкарузыныҥ jааныныҥ баштапкы ордынчызы Ю. В. Антарадонов болгоны болушкан. 100 jылга jуук кепке базылып келген бренд ошкош баалу кереезибисти – «Алтайдыҥ Чолмонын» jылыйтып алзабас, тӧрӧл тилисти чек jоголорго бербей тудуп jаткан база бир колбу ӱзӱлер. Ол тушта бисти Россияныҥ jаан да, кичинек те калыктары качан да тообос, jабыс кӧрӧр, кезиктери тӱкӱрердеҥ де айабас, «тилин, энчизин jылыйткан ӧрӧ чыкпас манкурт немелер» деп. Мындый кыйыкташтыҥ jаман салтары элдеҥ ле озо ӧскӧ ыраак калаларда ӱренген, черӱде турган бала-баркабыска jедижери jарт. Газедис jабылза, оны ойтодоҥ ачатаны, орныктыратаны эмдиги ӧйдӧ коркышту ла кӱч керек болор.

Чын, эмди Интернет ле элбек jетирӱлер эдер электрон СМИ-лер элбеде таркаган ӧйдӧ, солундар jетирери jанынаҥ «Алтайдыҥ Чолмонына» олорло мӧрӧйлӧжӧргӧ сӱрекей кӱч. Ого ӱзеери печать таркадып турган почтаныҥ кезикте тутакту ижинеҥ улам, газет ыраак jурттарга ӱч-тӧрт кӱн оройтып jедет. Ондый да болзо, «Чолмондо» алтай кижи кычыргадый, бистиҥ ич-буурысты кӱйбӱреткедий бичимелдер тӱҥей ле чыгып jат деп, алаҥзыбай айдадым. Оноҥ ол Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ ла Эл Курултайыныҥ окылу органы болуп, jаҥдарга удура ууландырылган бичимелдер чыгарар аргазы jок болгонын ундыбагар. Оныҥ учун оны jабыс кӧрӱп jамандабай, jеерибей, карын, кара башту калыгыстыҥ туку 1922 jылдаҥ бери кепке базылып келген кӧстиҥ чогындый газеди болуп jӱрӱ деп, кичеер керек. Ого jӱк, алтай кижи болгон адына болуп, не бичитпес, ончо бӱктерди лаптап, учына jетире кычырбайтан да болзо.

Мен бодозом, бисти бӱгӱн алтай калык деп бириктирип jаткан тоолу ла темдектер бар – ол чыккан-ӧскӧн Алтайыс (республикабыс), тӧрӧл тилис ле культурабыс. Jонды сӱрекей тыҥ бириктиретен база бир айалганы – кудай jаҥын алзабыс, мында бис аза берген койлор чылап, jӱс башка барып jатканысты ончобыс кӧрӱп jадыс. Jеристиҥ де jакшызын, jаражын  туура jерлердеҥ келген акча-манатту улус садып алары, оны айландыра чедендеери ле оноор кемди де божотпойтоны там ла кӧптӧп jат. Айдарда, бисти эмеш те болзо чуктап jаткан jаҥыс эрjинебис – ол алтай тилис. Оны ла сап тудунып, оны ла jылыйтпазас, албаты болуп артарыс. Эм тургуза бу jанынаҥ чек уйадабаганыс ла – алтайлардыҥ 70 процентинеҥ кӧби бойыныҥ тилиле куучындажып jат деп чотолот. Jаан jаштулардыҥ тоозы астап барза, бу да кӧргӱзӱ jабызаар деген чочыду калганчы jылдарда иле кӧрӱнип келди. «Карусель» каналга бастыртып, тилисти jылыйтарыс па, оны корып, кичееп, ӧскӱрип аларыс па, онызы «Алтайдыҥ Чолмонынаҥ» база jаан камаанду. Айдарда, кандый да болзо, газедисти бичидип алактар, кӧрӱп, кычырып турактар деп, алтайларды кычырадым.

С. ТЕМЕЕВ, каладаҥ