Алтайдын Чолмоны

Чечен јуучыл Ӧбӧй – Алтайдаҥ

26.05.2020

Јер-Алтайына эзен-амыр јанган

1945 јылдыҥ сыгын айыныҥ кааҥ ла айас кӱни турган. Алтайда сары бӱр, эҥ ле јараш чӧрчӧк јериндий куулгазын ӧй. База ла эмеш ӧй ӧтсӧ, Алтай база ӧскӧ кебин тартынып ийер. Узун мойынду, је тӱҥей ле јараш кӧбӱ карлу, тызыраган соокторлу кыш келер.

Сакыбаган јанынаҥ Оҥдой аймактыҥ Ленин-Јол деген јуртынаҥ (эмдиги Алтыгы Талду)  ыраак јокто турган  «Кызыл Таҥ» деген кичинек колхозтыҥ чӧйилип барган чичкечек јолында солдат кептӱ-формалу кыс кӧрӱнди. Улус бойлорына бӱдӱнбей, јазап таҥдактап ајыктап турдылар. Јуу-чакта јыгылган, суру-чабы јок болуп јылыйган эш-нӧкӧрине, уулдарына, адаларына кӧп-кӧп похоронкалар келген ине. Је сакылталу Јеҥӱле колбой улустыҥ ӧзӧгинде калганчы ижемјизи артып, олор јууктарын сакыган, кара јолго эртен-эҥир кӧрӱп ле салатан. Айса болзо, ….

Эл-јон сакылталу јӱрӱминде кышка малдыҥ азыралын ӧмӧ-јӧмӧ белетеп, бускалаҥ-косколоҥноҥ чыгар ла деп колын бош салбай иштеген. Текши ороон от-калапту јуу-чактыҥ кийнинде орныктыруныҥ јолында болгон.

Јерлежи Ӧбӧй Чукуева канду јуудаҥ јер-Алтайына јанып келген деген сӱӱнчилӱ табыш чӱрче ле кичинек јуртка јайыла берди. Коркышту бу јуу-чакта јӱстер тоолу јерлештери корогон ине. Бу коркышту тӱбек кажы ла айылдыҥ эжигин ачып, бозогозын алтаган, јуук ла кару улузыныҥ  та кемизин де апарган. Оныҥ учун Ӧбӧйлӧ эзендежерге, куучын-эрмегин угарга, эзен бойын  кӧрӧргӧ јурттыҥ јаан-јажы чӱрче ле јуула тӱшкен. Албаты јалтанбас јуучылдыҥ, бистиҥ кару энебистиҥ эзен-амыр јанганына бир кижидий сӱӱнген, байрамдаган.

«Эпши улустыҥ амадузын јӧмӧп…»

Мен бойымныҥ куучынымды энемниҥ службазын ӧткӧн јуучыл частьтаҥ баштайын. Нениҥ учун дезе ол часть керегинде ол до тужында, онойдо ок эмди де ас улус билер.

1942 јылдыҥ кӱчӱрген айыныҥ 3-чи кӱнинде эпшилердиҥ добровольческий стрелковый бригадазын тӧзӧӧри керегинде коруланарыныҥ Государственный комитединиҥ И. В. Сталин колын салган јӧби чыккан. Ондо мынайда айдылган: «Эпшилердиҥ колына мылтык алып, бойыныҥ социалистический Тӧрӧлин корулаар кӱӱн-амадузына удура барып, Коруланарыныҥ Государственный Комитеди јӧптӧп јат:

«1. Московский јуучыл округта 1943 јылдыҥ кочкор айыныҥ 1-кы кӱнине јетире эпшилердиҥ добровольческий стрелковый бригадазын № 04/330, 04/331, 04/333-04/343 штаттар аайынча тӧзӧӧр, штаттарда мындый кожулталарла кийдирилер: <…>

2. Бригаданы тӧзӧӧрин Главупраформаныҥ јааны нӧк. Щаденкого молјоор.
3. Эпшилердиҥ таҥынаҥ добровольческий стрелковый бригадазын комсомол ло комсомол эместердеҥ тӧзӧӧр. Бойыныҥ кӱӱниле Действующий Черӱде службазын ӧдӧргӧ кӱӱнзегендердиҥ тоозынаҥ олорды сӱреен кыракы талдаар. Фронттор аайынча јарадылган јӧплӧ башкарынып (№1 таҥмалу коштончы), бригадага јуучыл ченемелдӱ 1000 эпшини фронттордоҥ алдыртар.
4. Командный башкараачы составтыҥ јамыларына эҥ ле озо јуучыл ченемелдӱ командир-эпшилерди тургузар. Бригаданы бӱткӱлинче эпшилердиҥ командный, политический ле јамылу кадрларыла толо јеткилдеерге јетире эр улустыҥ јаан, орто ло кичӱ составтарын белетеер. Бу ок ӧйдӧ эпшилердеҥ керектӱ кадрларды белетеер ишти тӱргендедер ле о. ӧ.».

Бригаданыҥ улузыныҥ текши тоозы 6983 кижи болгон.

Мениҥ энемниҥ келишкен бригадазы Москваныҥ јуугында Очаково деген јуртта турган. Бригада коруланарыныҥ јаан учурлу  объекттерин каруулдаары,  качкындарды тудары ла бандитизмле тартыжары аайынча  јакылталарлу болгон. Онойдо ок Кызыл Черӱниҥ фронтторыныҥ ичкери табарузы ӧдӱп турган јерлердиҥ тылын корыырын јеткилдеер учурлу болуптыр. Бригада НКВД-ныҥ јуучылдарыныҥ составына кирген.

Энемди Оҥдойдогы РВК 1942 јылдыҥ кӱчӱрген айында алдырган. Энеме ол тушта 17 јаш болгон. Ол тӧрӧл колхозында койчы  болуп иштеген.  Биледе беш бала болгон. Эҥ ле оогожы энебис Ӧбӧй. Олор эрте јашта ла эне-адазынаҥ астыгып, ӧскӱстиҥ јӱрӱмин, јолын ӧткӧн.

Оҥдойдоҥ тӧрт кысты Ленин-Јол јурттаҥ Аку Сакылов деп кижи апарган.  Ол јӱк ле Себиниҥ боочызын ажып, кыстарга олор јууга атанып јатканы керегинде айткан. Бийскке јетире олор тӧрт конокко барган. Мында олорго ӧскӧ  кийим берген ле поездле јуучыл частька аткарган. База бир кайкамчылу учурал Новосибирскте болгон. Энебис мында бойыныҥ кожо чыккан јаан аказы Ӱтӱйге  јолыккан.  Аказы госпитальда эмденип,  ойто бойыныҥ частине  бурылып јаткан тужы.  Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ кийнинеҥ ол јери-јуртына јанып келген, је јаан удабай шыркадаҥ улам ада-ӧбӧкӧлӧрине јана берген. Энебистиҥ экинчи аказы Јаҥа Воронежтиҥ јуугында божогон, сӧӧги карындаштык сӧӧксалгышта  јуулган.

Једер јерине једип келерде,  алтай кысты стрелковый  ротага алган.   Кыстар јаан казармаларда јаткан, ээжи дезе военный болгон. Јиит, јаш кыстар Москваны колдорында мылтыкту корыган. Онойдо ок качкындардаҥ, шокчыл ӧштӱлердеҥ коруланарыныҥ заводторын каруулдаган: тӱни-тӱжи, тызыраган сооктордо, изӱде, ургун јааштарда. Качан шыркалу, сынык-бычыкту солдаттарлу поездтер келзе, олорды чебер тӱжӱрип, госпитальдарда иштеген: шыркаларды таҥган, канду таҥышкындарды, кийим-тудумды кызыл колло јунган. Тыныш та тынарга, отурарга да ӧй јок болгон. Тӱрген ле иштеер керек. Кандый бир чӧлӧӧ ӧй келишсе, олор кыстарла кожо Лидия Русланованыҥ, Клавдия Шульженконыҥ ӧзӧккӧ табарар кожоҥдорын кожоҥдогылайтан. Бу ады јарлу кожоҥчыларды энебис эки кӧзиле кӧргӧн, кожоҥдорын уккан.

Бистиҥ энебис Москвада Кызыл тепсеҥде 1943 јылдыҥ кӱчӱрген  айыныҥ 7-чи кӱнинде Улу Октябрьдыҥ революциязыныҥ 25 јылдыгына учурлалган парадта турушканын тӱӱкилик учурлу керек деп айдарга јараар. Туулу Алтайдаҥ барган јуучыл алтай кыс трибунада  И. В. Сталинди кӧргӧниле бастыра јӱрӱмине оморкоп јӱрген.

Ӧбӧй-Лиза деп эки атту

Ада-энези эҥ оогош эрке, кару кызын Ӧбӧй деп эркеледип адап салган. Је Лиза-Елизавета деген орус атла алтай кысты јуучыл ӱӱре-јелелери адаган. Оныҥ учун энебис фронттоҥ Елизавета деген јараш адын экелген. Јуучыл ӱӱре-јелелери мынайда, байла, учурлап ла адаган болор.

Стрелковый бригада Москваны каруулдаган. Кызыл Черӱ оноҥ ары кӱнбадыш јаар јуулажып барарда, олор ондо ло арткан. Не дезе, Сталин улайына Москвада  болгон. Бригаданыҥ јуучыл кыстарыныҥ јӱрӱми, керектери «А зори здесь тихие» деген киного тӱҥей болгон. Кинодо немецтерди кӧргӱскен болзо, энебис ле оныҥ ӱӱре-јелелери кара санаалу шокчыл ӧштӱлерле, диверсанттарла тартышкан. Амыр-энчӱ ӧйдӧ энебис бу киноны бир де божотпой кӧрӧтӧн. Кӧстӧриниҥ јаштары јаактары тӧмӧн јолдолып тӱжетен. Оныҥ кийнинде узак ӧйгӧ шык ла отурар. Та нени сананатан, бис ол тушта оогош то. Оноҥ айактагы чайын табылу ичип, эжигисте ак чечеги јайылган јодроны узак ајыктап отуратан. Эмезе, бисти, оогош балдарын, кажызын ла бойына, јӱрегине јаба тудуп, баштарысты јылу, јымжак колдорыла сыймап салатан.

Чындап, јууныҥ-чактыҥ уур-кӱчин, кату јылдарын Ӧбӧй-Елизавета Оҥдойдоҥ ӱӱре-јелези Анна Михайловна Жигаленколо кожо ӧткӧн. Энебис биске јуу-чак керегинде ас, каа-јаада ла куучындайтан. Јуучыл, эне кижи: «Кудайдыҥ алкыш-быйаныла эзен-амыр ла јӱрӱгер, ондый кату чак ондо ло артсын! Мен ол јолды ӧткӧм, ол база качан да болбозын» — деп, акту кӱӱнинеҥ айдып отуратаны санаама кирет.

Энебистиҥ фронттогы фотојуруктарыныҥ бирӱзи де артпаганы карамду, је олордыҥ кажызы ла кӧзимниҥ алдында. Ол фотојуруктар альбомдо ло јадатан.  Кийнинде оҥдогонымла, энебис фотојуруктарды Сталинниҥ культличностин агы-чегине чыгарар ӧйдиҥ кийнинеҥ отко јалбырадып салган.

Мен бистиҥ энебистиҥ от-калапту јууныҥ ӧйиндеги айалгазын, кӱӱн-санаазын ӧзӧгимле, јӱрегимле сезедим. Ыраак Туулу Алтайдыҥ, кырлардыҥ ӧзӧгинде чыккан-ӧскӧн јаш койчы алтай кыс. Кӱч, кату ӧйдӧ ол кандый бир тымык-аалга толыкка отурып, бойыныҥ јуртын, эбире курчаган кырларын, јерлештерин, јуук улузын эске алып, «кичӱ Тӧрӧлимди, ӧскӧн-чыккан јеримди, кой кабырган кобы-јиктерди, јалаҥдарды кӧрбӧзим бе?» деп бойында ла сананатан. Је Алтайыма, јерлештериме, јууктарыма јанарым деген јаан ийделӱ санаа-кӱӱн оны јӧмӧгӧн, ого болушкан деп сананадым.

Јеҥӱниҥ кийнинеҥ энебистиҥ бригадазын Кӱнчыгыш фронт јаар аткарган. Ондо Японияла јуу-чак ӧдӱп турган ӧй. Ол ондо Хабаровскто госпитальда иштеген.

Јӱк ле Японияны јеҥген кийнинеҥ энебис тӧрӧл Алтайына јанган. Ол «За победу над Германией», «За победу над Японией» деген медальдарла кайралдаткан.

Энебистиҥ эҥ јаан байлыгы — азыраган балдары

Энебис Алтайына амыр-энчӱ јанып келеле, јӱрӱминиҥ учына јетире Карл Маркстыҥ адыла адалган колхозто иштеген. Кандый ла иште озочыл ады-јолы чыгатан. 1952 јылда Табарчы Топитонов деп јиитле биле тӧзӧгӧн. Адабыс колхозто чотобот, оноҥ гаражта нормировщик болуп иштеген, ижине база каруулу болгон.

Ада-энебис бисти, јети балазын, азырап-чыдаткан, таскаткан, ӱреткен. Беш балазы — Наталья, Сартакпай, Дмитрий, Тамара ла Нелли Ленин-Јолдо, Марат ла Николай Коротыда чыккан. 1963 јылдаҥ ала јаан ла нак биле Коротыда јадат.

Энебис Ӧбӧй Маймановна Энеликтиҥ I ле II степеньдерлӱ медальдарыла, ордениле кайралдаткан.

Кичӱ уулы Коля 6 јашту болордо, адабыс амырап калган. Энебиске фронтто алган турумкайы, јана баспазы, таскамалы ончо уур-кӱчтерди ӧдӧргӧ болушкан. Ончо балдарын колго-бутка тургузып, јаан јолына чыгарып салган.

Энебис јӱректиҥ оорузынаҥ улам 1985 јылдыҥ тулаан айында амырап калган. Ого баркаларыныҥ тӧртӱзин колына аларга јаан ырыс келишкен. Эне-адабыс бӱгӱн эзен-амыр отурган болзо, корболоп ӧскӧн тӧртӧн алты барказын-унуктарын кӧрӱп, сӱӱнер, оморкоор эди. Је канайдар… Бис, оныҥ балдары ла баркалары, унуктары, Алтыгы Талду ла Короты јурттардыҥ эл-јонына јалакай ла керсӱ, јалтанбас эпши Ӧбӧй-Елизавета Чукуеваныҥ эземин кереестеп јӱргени учун јаан быйанысты айдадыс. Ада-Тӧрӧл учун от-калапту јуу-чакты ӧдӱп чыккан алтай эпшини, энебисти баалап  јӱргенигер ӧзӱп јаткан ӱйеге јозок болзын.

Јаан кызы Н. ЧИЛЬЧИНОВА,

Оҥдойдоҥ