Алтайдын Чолмоны

Уулым керегинде сӧс (эске алынганы)

16.06.2020

 

(Учы. Башталганы 40 номерде)

Онойып, малла кожо кӧчкӱндеп јӱрзебис, Шаптыйак-Оозына турар тушта нааназы эки баламды ээчидип алала, једип барар.

— Бу экӱге одыргактыҥ јиилегин амзадарга јеттим – деер.

Нааназы теертпекти ол эмезе калашты курына јаба орой буулап алар, балдар ажанып, амырап алза, экӱни ээчидип алала, јурт ыраак эмес, ойто јангылай берер. Одыргакка јетире ӱчӱни ӱйдежерим. Валера изӱркенип, чагы чыгып, уйкузырай берген:

— Наана, бого јадып уйуктап алала, јанактар.

— Балам, сыйныҥ озолодо тыдырада берген, сакып јат, барак.

Нааназы алты јажы толгон уулын сыймап эркеледип, кӱчсинбей, карган мен деп комудабай, уулын јӱктенеле, јуртын кӧстӧп базып ийген. Валя кендирди минеле, Јаҥыс Чет деп јерге једеле, экӱни сакып алар. Олор экӱ једип келзе, адым суузаган дейле, айлына чыгара сыр-јӱгӱрӱкле једер. Нааназыныҥ, тогустардыҥ чыйрагын кызым кыйа јок тӧзӧгӧн.

Школго ӱренип баштаганынаҥ ала Валера колхозко бугул тарткан. Оноҥ атла ӧлӧҥ болчоктоп јуур, тракторлор кӧптӧй берерде, тракторго тырмууш колбоп, ӧлӧҥди јууйтан. Јут кӱн болзо, экӱни баштайла, бойыска ӧлӧҥ чабарыс, айас кӱнде экидеҥ, бирдеҥ 80 бугул ӧлӧҥ обоолоп аларыс. Герман јеенимниҥ болужыла.

Валя чыдап, школго барган. Школдоҥ јанып келзе, абазы Валяны бичиирге, кычырарга ӱредер. Сыйны јакшы бичип ле кычырып турганына сӱреен сӱӱнетен. Мен иштеҥ келзем, уулым удура келип, Валя нени ӱренип алганын сӱӱнип-сӱӱнип куучындаар. Валера Шабалин јӱре берерде, Валя база бойы ла ӱренген. Ӱредӱчилер балдарды јакшы ӱредетен.

Валера Шабалинде ӱренерде, јакшы ла ады чыгатан. Юнаттардыҥ кружогына јӱрӱп, Ленинградка барып келген. Ондо кӧргӧнин биске куучындаар. Сыйнына эки јараш тӱӱген чамча, меге кӧк ӧҥдӱ база јараш джемпер экелген. Бойына бир ле чамча алган. Столго јайар јараш клеенка экелген, оны узак ӧйгӧ чеберлеп эдингенис.  Каспада школ ачылатан, оноор областьтаҥ комиссия барар дежеле, мени ол келетен улуска курсак астырган. Курсакты азала, ол јараш клеенканы јайала, айылчыларды сакыгам. Удабай олор келип тӱшкен. Таныш улустаҥ Александра Семеновна Челчугашева болгон, олордыҥ ортозында Тамара Дмитриевна Кайгародова – бу кижини мен билбес болгом. Олор клеенканы ајыктап, уул бала айыл ичине керектӱ ле јараш неме алганын кайкашкан. Кийнинде город кӧчӱп келеристе, Тамара Дмитриевна мени танып ийеле, сӱӱнип куучындаган:

— Слер бисти сӱреен амтанду курсакла азыраганаар, столго Валера Ленинградтаҥ экелген јараш клеенканы јайганаар. Тураны эбире сӱреен ару-чек, кӧзнӧктиҥ алдында космея деп чечектер јайылып ӧскӧн.

Чын, ондый ла болгон.

Валера каникулга келзе, оок уулдар оны эбиргилеер. Алдында тайгаларда кар эбире јыл јадар. Јас келзе кайылып, суулар јараттарынаҥ ажынар. Балдарга ол солун. Суу кӱрлердеҥ ажынып турза, кезиктери оны ары-бери кечкилеп јӱгӱрижер. Андрей Сабашкин кӱрдеҥ тайкылала, аҥданып агып јаткан сууга тӱшкен. Валера балам, учурал болуп, оны суудаҥ ыкчап чыгарып алган.

Бир катап јайгыда Миша Майманов, Юра Кокшинов (уулым јетинчи класста ӱренип турган ӧй) Кадынныҥ суузына эжингилеп барган. Изӱ кӱнде балдар ишке кӱчсинип, чалдыгып чучураар ӧй. Эҥир кирип, тӱн кирген, балам јок. Юраныҥ энезине барып уксам, уулы јанып келген. Федора Петровнаныҥ ол сок јаҥыс, база бойы јаҥыскан чыдадып алган уулы, адазы јуунаҥ јанбаган. Бис, јурттыҥ улузы, Юраныҥ энезин Пӧдӧрӧш лӧ дежерис. База бир ишке кӱчсинбес, бир улус јаман айтпас келин болгон. Эбире јыл почта тартар. Изӱ болзын, соок болзын, јут болзын, кӱн алыстап Шабалинге атту јорыктаар. Улустыҥ айбызын «јок» деп айтпас, бӱдӱрер ле. Бригадирге айдала, уулымды ыйлап, кыйгырып, атту бедиреп баргам. Сеертпектиҥ оозын кечип барзам, экӱ коркыгылап калган ондо тургулаары. Уулымды шылап, мекелеп, ойто јанганыс. Апшыйакту-Оозыныҥ улузы олорды тӱнде божотпой, кондырткан эмтир, а Юра, эмеш јажы јаан уул, јаҥыскан тӱниле јанып ийген. Оныҥ ла кийнинеҥ Валера сурак јоктоҥ кайдаар да барбас болгон.

Валя бежинчи класска кӧчкӧн. Балдарым экилези Шабалинниҥ интернадында, акча тӧлӧбӧй јадып ӱренгилеген. Интернаттыҥ директоры Александр Александрович Власов деп кижи телефон соккон: «Слердиҥ кызычагар энем керек деп ыйлайт, келип туштагар». Бу мениҥ ыйлап билбес кызым канайып ыйлаак боло берди деп, баргам. Валя абазыла, воспитателиле кожо удура келгилеген. Кызым мени кӧрӱп ийеле ыйлаган:

— Эне, Слер мениҥ сагыжыма кирип јадаар. Мен Слер јокко мында ӱренбезим, јанарым. Слерле кожо иштеерим, кой кабырарым, мени апарыгар.

Ончобыс узак ла мекелегенис. Суббот ло келзе, кожо ӱренип турган балдарла кожо јанар, кондырала, ойто ло ийерис балдарды. Кийнинде айдатан:

— Эне, мен јаҥыс ла тогус класска једеле, јаныксабай баргам, коштой Слер ле керек болгоноор, ӧскӧ шылтак болбогон.

Валера, керек дезе, бир катап субботто јанбаган, јаҥыс каникулдарда келер. Эмеш јаан класска кӧчӧрдӧ, школдыҥ комсомолыныҥ качызына кӧстӧлгӧн. Оны ӱредӱчилер ок ајарып, шӱӱжип, кижиниҥ аайын, аргазын кӧргӱлеп, ичкерлеткилеген болор, байла. Ижемјилӱ ӱренчик болгон туру. Ол ишти сен канайып аайлап иштеп тургаҥ деп суразам, айдар:

— Райком комсомолдыҥ качызы Василий Дмитриевич Кузнецов деп јакшынак кижи мени башкарып, айдып берип јат.

Ол ло интернатта јадарда, ол ло школдыҥ комсомолыныҥ качызы болуп турган ӧйдӧ јарты јок кижи уулымныҥ пиджачогын уурдай берген, оныҥ карманында Валераныҥ комсомольский биледи болгон, кожо јылыйган. Ол јылдарда билет јылыйтса, коркышту неме. Василий Дмитриевич Кузнецов, воспитательдер, ӱредӱчилер не-немениҥ аайын аайлаар јакшы улус бололо, Валерага катап билет бергилеген. Ол учуралдаҥ узак ӧйгӧ јалтанып јӱретем, кандый бир керектӱ ӧйдӧ ого кысталар болор деп. Институттыҥ калганчы курсында ӱренип турарда, ол јылыйган билетти интернатка экелип чачып ийген, балдар таап, воспитателине берген. Валера Шабалинге келерде, таныш воспитатели ол билетти ого табыштырган. Байла, кийимге јединбей јӱрген кижи алган болор. Шабалинниҥ школынаҥ јайгы каникулга јанып келеле, айлыныҥ јанына турник јазап, ого тартынар. Кузницага барып, чачылып јаткан кӧлӧсӧлӧрди сурап алала, темирге сугала, штанга эдип кӧдӱрер. Шабалинниҥ магазининеҥ, јеристиҥ библиотеказынаҥ алтай, орус тилдерле бичилген бичиктер алып кычыратан. Бичикти кӧп кычыратан. Шолоховтыҥ бичигин кычырып отурала, тыйтылдада каткырза, бис Валяла экӱ кайкажып суразаас, айдар: «Щукарь деп карганакка каткырып турум». Биске ол керегинде куучындап берер.

Балам тегин отурбайтан. Колхозтоҥ шифер сурап алала, тураныҥ ӱстин бойы јабып кадаган, кабортолой сенек јазап берген. Уулым бастыра јӱрӱмине, барардыҥ барганча, ак-чек иштеп јӱрген. Кайда ла, кандый ла укту улусла таныжар, јалтанбай олорло эрмектежер, јашты да, јаанды да бир јаман айтпас, јабыс кӧрбӧс, јаан улустыҥ айткан сӧзин угуп ла олорды тооп јӱретен, улусла бир удурлашпас. Школды божоткон кийнинде уулым Барнаулдыҥ јуртхозинститудына бойыныҥ кӱӱн-санаазыла барган. Валера ӱредӱзин божотсо, Апшыйактуда управляющий ле болуп иштеп јӱрзин деп сананып јӱретем. Јуунак агаш чамаданга кийимдерин јууп салганыс, совхозтоҥ ат сурап бергем. Валя абазын Шабалинге чыгара јетирип салган. Письмоны удатпай ла бичийтен, бир де ундыбас. Институттыҥ ӱредӱчилерин, кожо ӱренип турган студенттерди јакшы ла улус деп бичиир. Акча келтейинеҥ кӱч болгон. Оныҥ учун Валера, ӧскӧ ондый арга јок уулдарла биригип, вагондордоҥ кош тӱжӱрип тажып, бир эмеш акча иштеп алар. Барнаулдыҥ бичиичилериле, ӱлгерчилериле таныжып најылашкан: Мерзликин, Слипенчук, Каценштейн… Бис городко кӧчӱп келеристе, Слипенчук айылга кирип, меге тушташкан:

– Слердиҥ Валера уулыгар сӱрен јакшы кылык-јаҥду, керсӱ кижи, ижемјилӱ најы. Ол министрдиҥ де, дворниктиҥ де ижин иштезе, экилезин ак-чек, теҥ-тай бӱдӱрер, ол ары јанынаҥ онойып бӱткен кижи. Мен оныҥ айтканын оҥдоп јадым. Ол кандый ла ишти иштеп ийерине бир кичинек алаҥзыбай турум.

Уулымды сӱреен јакшы билип, оны бийик баалаган чындык сӧстӧр лӧ санаалар. Виктор Тимофеевич Слипенчукка энениҥ јаан быйанын айдадым. Мениҥ бичигенимди качан бирде, байла, орус тилге кӧчӱрип бичиир.

Перестройка башталар тушта Валя јанып келеле айткан:

— Ленинниҥ тепсеҥинде «демократтар» Чаптынов ло Петров дворниктеҥ ле сторожтоҥ ӧрӧ ишке јарабас деп бичигилеп алган тургулары.

Слипенчуктыҥ айтканы сагыжыма кирген:

Валера дворник болзо, олордыҥ ийттериниҥ јудугына бастырган городын арутап, Петров каруулдап берер. Ол тушта ару-чек јадарыс.

Бир катап Барнаулдаҥ письмо келген:

— Эне, мени јылыйтпагар. Бистиҥ учхозтыҥ ӧлӧҥи кӱйген, меге јакылта болгон: уулдарды баштайла, Иркутсктаҥ барып, салам экелзин деп.

Андый-мындый аайланбас кижи болзо, Валера уулдарды баштап апарарын не бӱдӱмјилезин.

Јанып келеле, декабристтердиҥ отурган јерлеринде болгонын биске куучындаар. Михаил Лунин деп декабристтиҥ јана баспазы ла јалтанбазы учун бийик баалап туратаны сагыжыма эмдиге јетире арткан. Оны кӧк-албанла тумачылап, ссылкада јӱрген кижиниҥ тоолу болчок јӧӧжӧзин ачынатып ӱлешкилеген деп кородоп айдатан.

Валера Барнаулда ӱренгенче, Валя јаан класстарга кӧчӱп, ӱредӱзиниҥ учына чыгарга јеткен. Бир катап јайгыда кызым абазыныҥ кийимдерин кактап, арутап турала, карманынаҥ Евгений Евтушенконыҥ кепке базарга јарабас ӱлгерин табып кычырала арбанган:

— Эне, слер абамныҥ бажын јандырбазар, Иркутск, Красноярск эмес, Колымага једер.

— А сен оны кайдаҥ билериҥ, ол кижиниҥ кезик ӱлгерлерин журналдарга, газеттерге чыгарарга јаратпай тургандарын?

— Биске литератураныҥ ӱредӱчизи урокто јартаган.

Ӱредӱӱм ӱч те класс болзо, газеттерди кычыратам, балдарымныҥ история, литература керегинде куучындашканынаҥ кӧпти угатам, аайлабаганын сурап, балдарымныҥ журналдарын каа-јаада ача тартып, кычырып та ийетем. Валера Барнаулдаҥ Валяга деп, кӧп-кӧп журналдар экелетен. Валя ол тапкан Евтушенконыҥ ӱлгерин кычырып берерде, комсомолдыҥ јаанын сӧккӧнин оҥдогом. Валера келеле, журналдаҥ ол кижиниҥ ӧскӧ ӱлгерин кычырып берген. Ондо јуу ӧйинде олјого кирген јуучыл јайымдалып, сӱӱнип, тӧрӧлине јанып келерде, оны ойто советский лагерьге ийгенин тадыра калай берген кладовщик ыйлап куучындаганы керегинде поэт кижи чынын бичигенин оҥдогом. Уулым ол поэттиҥ кепке базылып чыкпай турган ӱлгерин колло бичигилеп ле таркадып турганын јажырбады. Је јӱрӱмде кандый да чынды, чындыкты корып, јаҥга, јамылуларга удура туратаны – ойын эмес деп, уулымды ондый јолдоҥ тууралазын деп сурагам, некегем, бажын јандыргам. Ол кату куучынныҥ кийнинеҥ Валера бойы ӱлгерлер бичиирге јӱткибей, поэзияны таштап, јӱрӱмниҥ ӧскӧ јолына јайылган. Је ады јарлу бичиичилердиҥ, поэттердиҥ ле ӧскӧ садып алган бичиктерин Барнаулдаҥ кӱчсинбей јӱктенип экелеле, јууп, кӧп кычырып јӱретен.

Валера калганчы курстарда ӱренерде, Шабалинге, Јекјийекке келип, практика ӧдӧтӧн. Улустаҥ сурулап уксам, јакшы ла иштеген ады чыгатан. Ол Барнаулда ӱренип турарда, машинага табартып, кабыргазы ээлгенинеҥ улам черӱге институттыҥ кийнинеҥ барарга келишпеген, оноҥ керектӱ кадр деп ийгилебеген.

Барнаулда ӱренген јылдары – ол Валераны јӱрӱмди элбеде, тереҥжиде кӧрӧрине ле бойыныҥ кӧрӱм-шӱӱлтелерин ӧскӱрип, бу телекейде кижиликтиҥ јарт ла јарты јок сурактарыла, јадын-јӱрӱмиле јилбиркеп, оноҥ тууралабай,  јалтаныш јогынаҥ ичкери базарына темиктирип таскаткан јер деп айдарым.

Ол јылдарда Апшыйакту јуртыбыстаҥ Валерадаҥ ӧскӧ јажы јаан да, јаш та балдар јӱзӱн-јӱӱр ӱредӱ алып, башка-башка јерлерде иштеп, тоомјылу улустыҥ ортозында арткандар. Олор Н.К. Соенов, П.Н. Яжанкин,  Е.Ш. Тогусова, Г.Я. Бекина, Е.В. Мундусова, Н.В. Азанова, Т.С. Кыдыева, З.С. Мундусова. Ол ок јылдарда база кандый бир јаан иште иштейтен эҥ јиит М. Тогусовтыҥ јӱрӱми Москвада ӧйинеҥ эрте ӱзӱлген.

Ӱредӱзин божоткон кийнинде Кӧксууга ишке чыгарда, меге айткан:

— Эне, слер ишке тыҥ ӱзӱлгенигер, иштеерге болор, квартира берзе, слер экӱни кӧчӱрип апарарым. Бис ӱч ле кижи – кожо ло јӱрер керек.

Кӧксууда берген квартиразы – эки кып јакшы тура. Коштой јаткан айылдаштарыс: Булгаковтор, Рудневтор, Бурсалар – ончозы јакшынак улустар. Сугаштаҥ каа-јаада Учур ла Алтын Абышевтер келетен. Экилези иштеҥкей, токыналу, кӧгӱстӱ улус. Ол јерге једеле, балдарыма мал тутпазыс деп шӱӱлте айткам, нениҥ учун дезе келген јерис тӧрӧл јеристеҥ, тӧрӧӧн-туугандарыстаҥ ыраак, белен једер арга јок, бир эмеш иштейле, Шабалин кирезине тӱжер керек деп. Сӱтти Валя Булгакова бастыра јаткан јылдардыҥ туркунына акча јогынаҥ беретен, Рудневтор мылчага от салза, менеҥ байланбай, кычыратан. Бурса — слердиҥ алтайлап кайнаткан борщ амтанду — деп, кезикте келетен. Бурсалар оноҥ Украина кӧчӧ берген. Валера обкомго иштеп турарда, ол кижи ойто катап компартияга кирерге керектӱ чаазындарын јууп, Валерага келип јӱрген, је уулым оны јӧмӧбӧй, мойноп ийген. Бурса ого тарынып јанган деп уккам. Кемизи ол экӱниҥ акту, кемизи бурулу – билбей турум. Байла, экилези бурулу, экилези бойлорыныҥ алдында акту. Валя Булгаковала мешкелеп, јиилектеп јӱретенис, сӱреен јакшы келин. Оноҥ городтоҥ Сакашевтер кӧчӱп барган. База бир јакшынак айылдаш кожулган. Валя алаҥ кайкаган келген:

— Эне, эне, кӧрзӧгӧр дӧ, Сакашев айлыныҥ эжигинде калталу, каҥзазын анаар ла буркурадып, таҥкылап туру, алтайсу улус эмтир. Таадам, наанам ла Апшыйактуныҥ карганактары ла ондый болгон, кандый солун неме.

Олорло таныжала айылдажып, Юляныҥ энези кызыныҥ эки уулчагын ээчидип, тӧртӱ јиилектеп јӱретенис. Уулдары арай кичинек болгон, аспандар сӱрӱжип јӱргӱлей берер. Мен олорло кожо кокырлажарым: аспан тудуп јиигилеп турган уулдар деп, ол экӱ оны чынга угуп, мениҥ олорго айылдайтан јолымда ойдыйта-тейдийте каскылап салар – мени ол ого тӱшсин деп. Бис ого каткырыжып отуратаныс.

Ондо јакшы јатканыс, Валераныҥ ижи кӧндӱге берген, је ол ок ӧйдӧ ӧкпӧзинеҥ оорып, городко келип эмденген. Ол иштеп јӱрерде, ӧрӧ турган улус оныҥ ижин, бойыныҥ кирезин ајарып, оны оноҥ ары ӧскӱрер дежип, обком комсомолдыҥ качызына туткан. Балам бойыныҥ иштеҥкейиле, билгириле, керсӱ, јалакай, ачык-јарык кылыгыла, јана баспазыла кандый ла кижини орой тартатан.

Валера комсомолдо иштеерде, кӧп јорыктайтан: јуундар, конференциялар, туштажулар, јаҥы кӧрӱш-таныштар. Иш, јӱрӱм јилбилӱ деп куучындайтан. Шабалинниҥ школында танышкан најызы Петя Боделуков келер. Экӱ шахмат ойногылаар, кино, јаҥы кычырган бичиктери керегинде куучындажар. Петя Кадындагы ГЭС-ти тудар ла дейтен кижи. Каткырган, кокырлаган ла јӱретен. Петяныҥ јӱрӱми база кыска болды.

Лазарь Васильевич Кокышев айлыска кирип, меге бойыма айдынган:

— Слердиҥ уулыгардыҥ јолы бийик-бийик. Је мен, «уймалып» калган кижи, Валераныҥ ӧрӧ чыгатан јолына буудак болбоско, оны ыраагынаҥ ла кӧрӱп, угуп, оморкоп, сӱӱнип ле каран иженип јӱредим. Мен ого сӱреен јапсыйдым, је Валераныҥ ижине, айлына, улам сайын кирип-чыгып турзам, бир кезек кӱчтӱ улус јаман келтейи јаар серенер. Валера санаалу, кӧпти билер, кӧпти оҥдогон, ого тууразынаҥ кандый да шымыранаачы керек јок не.

Ак-санаалу кижи онойдо айдынар. Лазарь Васильевич уулымныҥ јуук ла чындык најызы болгон.

1976 јылда Валераны Москва јаар Академияга ӱредӱзин бийиктедерге ийген. Ондо ӱренерде, стипендиязынаҥ биске берип ийер. Сыйнына кийим ле оок-тобыр керектеген не-немелерин алып экелетен. Карамданып билбес, јӧӧжӧ јууп чогорго чек сӱӱбес. Кӧп јууйтаны – бичиктер. Ол ӱредӱни божоткон тарый об-ком партияда бир эмеш ӧйгӧ инструктор болгон, оноҥ Кош-Агаш аймак јаар райкомныҥ баштапкы качызына тудулган. Уулым ол Кош-Агаш аймакты Јака Тӱндӱкке теҥдештирилген јерлер деп чотко кийдирген. Ол керегинде эмди улус бир сӧс айдышпайт. Аркыттаҥ келеле куучынданган:

— Мен Аркыт јаар пыймалу јорыктап баргам. Ондо улус, мында пыймалу јӱрӱп болбозыгар деп, ӧскӧ эптӱ ӧдӱк кийдиргилеген. Кату боом эмтир. Таштаҥ ташка тайакту јӱргем. Эне, ондо улустыҥ јеҥилин ле чыйрагын кӧргӧн болзогор – торт ло тийиҥдий. Јадын-јӱрӱми улустыҥ тутакту, кату. Бу мындый јӱрӱмди јеҥилтер эп-арга бедиреер керек, иштеп јӱрген албатыны канчазын шыраладар. Ол боомды јазадарга государстводоҥ акча сурайдым. Мынаҥ улуска вертолетло курсак-тамак ла ӧскӧ дӧ керектеген не-немелерди аткарарым.

Ол јорыктап јӱрерде, јаан кар тӱжӱп, ондо тогус конуп јанган.

Кош-Агашка кышкыда барып јӱргем. Агаш јок, чала эрикчелдӱ деп билдирген. Кату јер деп оҥдогом, је јерине ӱренижип калган улузына ол алтайынаҥ артык јер јок эмей. Самолетко отурбаган кижи, корко-корко самолетко отурып, уулымла кожо келгенис. Оноҥ Валера Андрейле кожо келгилеер, магазиннеҥ ойынчыктар јууп алгылаар. Мен, арбанган айасту, бу мындый кӧп ойынчыктарды не алып турганаар дезем, Валера айткан:

— Эне, сагыжарга кирет пе, мен кузницадаҥ канча кире темир тажып ойнойтом? Андрейдиҥ эмди ойынчыкла ойнойтон ӧйи, бала ойнозын. Уулымныҥ айтканыла јӧпсингем.

1988 јылдаҥ ала 1997 јылга јетире уулымныҥ ӧскӧ јӱрӱми башталган. Јамылу ишке ол бойы суранбаган, ол ӧйдиҥ јаҥыла оны ишке туткан. Казнаныҥ ижин кемниҥ де колынаҥ блаап албаган. Бис ончобыс оҥдогоныс – мынаҥ ары бисте амыр јӱрӱм болбос деп. Удабаган, Москвадаҥ ого Јопон јерине иштеп барзын деп айдышкан. Уулым мойноп ийген. Бу учуралдыҥ тӧс учурын кем оҥдобос, кем аайлабас? Јӱрӱм јажытту јӱзин уулыма кӧргӱскен. Оноҥ ары арадагылап, јуундарда, газеттерде јамандап айдыжары ла бичиири кӧптӧгӧн. Ижинеҥ јайладарга канча катап ченешкилеген.

— Улуска арададып, јамандадып, не иштеп јӱрӱҥ, ташта бу ишти, бойлоры иштезин.

— Эне, ӧй ӧскӧлӧнгӧн, слер ӱчӱ мени айдышканына ла бичигенине токуналу угарга темигер. Оноҥ, мен тоолу улустыҥ јилбӱзине јӱрген эмезим, албатыны јеткилдеп азыраар, кийнидирер, ӱредер эп-арга бедиреп јӱрӱм. Мениҥ бажымды базарга турган улус – јажырбазым – бар.

Бир кӱлӱк «Канча јылга истеткем, удабас бойлоры ижинеҥ учуп чыккылаар» деп кайдаҥ ажындыра билип бичиген? Кем ого айткан? Валера иштеп јӱрер ӧйлӧрдӧ иштӱ ле јӱретен эди, оныҥ кийнинде јаандарга јалкузына сӱрдӱрткен эмес пе? Уулыма истеткен болзо, ол божогон кийнинде јолы ачылып, башчыга не чыгып болбоды? Уулым олорго болушту болгонын бис билерис. Байагы кӱлӱктиҥ кезик улуска јапшынып, јарамзып, «истеткем» деп тӧгӱн бичиген эрмек-сӧзин ӧрӧги турган ӧрӧкӧн аайлазын. Маказыраштыҥ да, јамандаштыҥ да кеми бар не. Уулымды кезиктери бурузы јогынаҥ ӧйинеҥ ӧткӱре јамандаган. Валера олорло удурлашпас, олорды јамандабас, олорго јарбынбас бек эр болгон. Иш ле деп, албатыныҥ јадын-јӱрӱмин ле јарандырар деп јӱретен.

Валераны ижинеҥ аҥтаргылап болбогон. Бӱгӱнги кӱнге јетире уулымды јӧмӧгӧн он ӱч депутатты јастырган деп бурулагылайт. Оныҥ чынын ла јастыразын кемизи кандый кемјӱлӱ бескеге салып кемјиген? Ол айдыныш – бир ле келтейинеҥ, экинчи келтейиниҥ сӧзин кем уккан? Ол башка-башка укту, башка-башка политический кӧрӱм-шӱӱлтелӱ улус нениҥ учун Чаптыновты јомӧгӧн? Бойыла кожо коштой иштеп, ӧскӱрип алган эрлер Валерага тыҥзынып, макатып, алдынаҥ бойлоры чогулып,  удура келерде, уулым кемге тайанатан болгон?! Валера олордыҥ бирӱзин де бойынаҥ ыраада сӱрбеген, олор бойлоры ырааган, бис оноҥ артык дежип аҥтарып, ордына отурарга.

Качан бирде јӱрӱм токынап, јаҥ ла јамы блаажар ӧйлӧр дӧ ӧтсӧ, јаҥы ӱйениҥ кемизинеҥ де камааны јок ӧскӧн кандый бир јилбиркек ле тӧп шиҥжӱчи Чаптыновтыҥ јӱрӱмин, ижин, оныҥ кажы ла алтамын шиҥдеп, кем албатыныҥ јилбӱзине, кемизи бойыныҥ кара кардына јӱргенин аайлап, канча јылдыҥ бажынаҥ уулымды актап чыгарына алаҥзу јогынаҥ иженедим.

Јаҥы јӱрӱмди, јемиртӱни мениҥ уулым баштабаган, ол ӱстинеҥ тӧмӧн келген. Јаҥыртуныҥ ӧйи Чаптыновтыҥ дежерде, ӧскӧлӧри алтын таҥдакту јӱрӱм баштагылап, албатызыныҥ јадын-јӱрӱмин кӧдӱргени кайда? Јӱрӱмди Путин келеле аайлап баштады не.

Бу ла јамы, бу ла депутат, кӱйӱниш, сайгак бажынаҥ эки чоҥ эрлердиҥ – адамныҥ ла уулымныҥ јӱрӱми ӱзӱлген.

Валера эзен тушта оныҥ јанына јылбыҥдап, иштӱ, бажы јабынчылу јӱрӱп, уулым божогон кийнинде, Чаптыновтыҥ энезин ле сыйнын торолодор деп, кызымды ижинеҥ кыстаган эки јӱстӱ ӱзӱт бар. Оны кудай ылгазын, 1937 јылдаҥ нези башка? Ӧскӧлӧри, Валера эзен јӱрерде, оныла тартышкылаган, божогон кийнинеҥ бистий арга-кӱчи јок ӱй улусла урушкылабаган.

Кӱйӱнчек ле сайгакчылар алдындагы ла эмдиги јаандарды, олордыҥ билелерин, најыларын, эбире курчай кожо иштеген улусты бой-бойлорына тукурып амтажыганын сестирткен ле болбой. Чаптыновты јоксынып, незин «ыйлаар»? Бери кӧрӧлӧ јоктоп, ары кӧрӧлӧ улусты тукурып, уулым ла ӧскӧлӧри де керегинде эҥ кирлӱ бичимелдерди кем јакыдып бичиткен? Ол јартала берди.

Республиканы да ӧскӧ улус тӧзӧгӧн деп айдыжары кӧптӧгӧн. Республиканы Чаптынов јаҥыскан тӧзӧгӧн деп айтпазым. Је бу сурак кӧдӱрилип ле бӱткенинде уулымныҥ ӱлӱзи ончозынаҥ јаан, нениҥ учун дезе, сессияда оны јӧптӧӧргӧ билгири бийик ле улусла куучындажып билер ээлгир тилдӱ, тӧп санаалу, керсӱ, ачык-јарык кылык-јаҥду башкараачы кижи керек болгон. Кандый да јайым, јарамыкту ӧй болгон болзо, ондый блааш-тартышту суракты ӧткӱрип болбос эди, ол јанынаҥ Валерала теҥдежер кижи јок болгон, ӧй оны кӧргӱзип јат.

Уулымныҥ мӧҥкӱзин экелген Иван Итулович Белековко ло Михаил Захарович Гнездиловко энениҥ јаан быйаны. Мӧҥкӱзин Апшыйакту тӧрӧлине јетирер деген мениҥ ле кызымныҥ санаабыс бӱтпеди. Таадазы, нааназы, тӧрӧӧн-туугандары, кӧрӱш-таныштары эбире курчаган болзо, амыр јадар деп сананганыс.

Кӧдӱрген јерине эмди амыр јаткай.

Бу јӱрӱмимде кӧпти кӧргӧм, кӧпти уккам, је ончозын чыгара айдарга кӱч. Каан јаҥын, революцияны, Совет те тужын ла оныҥ башчыларын јаман айтпазым. Алтай албаты орус каанга багып, кайылбай, тынын алган. Совет јаҥ тужында алтай улус орус албатыла теҥ-тай ӱренип, ас эмези бийик ӱредӱ алган. Колхоз, совхоз тужында албатыныҥ јӱрӱми ӧҥжий берген. Бӱгӱнги де јӱрӱм аайланар деп иженер керек.

Јӱрӱмниҥ кандый ла ӧҥин, јӱзин кӧрӱп, јакшы улуска кӧп учурагам. Эки-јаҥыс коомой кижиге учураза, јаскы ӧзӱмдий корболой ӧзӱп јайылган јӱрӱмди тазылыла кодоро тартып, чалдыктырып салатан эмтир. Ак санаалу јакшы улусла кожо кижиниҥ санаазы кеҥ, јарык, сын-арказы јеҥил, јӱрӱмниҥ кӱч јолдорын кожо тайанып, јеҥил чыгар.

Је ондый да болзо, кӱскиде сары бӱрге бастырган, кышкыда ак јууркан карга бӱркеткен агаш ортозынаҥ, јас-јай јажыл торко ӧлӧҥгӧ курчадып јайылган кӱнгелди, чейне, орой тарсылдак ла буланат чечектердиҥ ортозынаҥ уулымныҥ јылу кӱлӱмзиренген ээрӱ чырайы кӧстӧримнеҥ јылыйбай, эбире јылга кӧрӱнет.

«Алтайдыҥ Чолмоны» 1 июль 2010 ј