Алтайдын Чолмоны

Јайдыҥ бажы — Јараш каан, Кӱстиҥ бажы — Кӱреҥ каан

23.06.2020

 

«Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ бӱктеринде башка-башка кычыраачылардыҥ калыктыҥ јаҥжыгуларыныҥ, чӱм-јаҥыныҥ Јажыл бӱр, Сары бӱр деген учурлу байрамдары јанынаҥ шӱӱлтелери, олорды ӧткӱретен аайы-ээжизи јарлалат. Нениҥ учун дезе, тогузон јылдарда такып ойто јолын алынган Јажыл бӱрдиҥ, Сары бӱрдиҥ байрамдары-мӱргӱӱлдери калганчы ӧйдӧ ӧткӱрилбей токтоп калган. Эл-јон бу байрамдарды јоктоп турганынаҥ улам бу бичимел јарлалат. Кӱреҥ кӱсте кенетийин келген кыјык-кымыр јабызап, телекей, ороон Алтайыс токынап, ончо ордына тура берзе, албаты Сары бӱрдиҥ байрамын, мӱргӱӱлин ӧткӱрер деп иженели.

Албатымныҥ энчизи — эбирип келген чӱм-jаҥыс

Келей jурттаҥ библиотекарь Э. ДЕЛДОШПОЕВА:

—Алтай кулун эл-jоныстыҥ озодоҥ бери байлап ла энчилеп келген  чӱм-jаҥы — «Jажыл бӱрдиҥ» ле «Сары бӱрдиҥ» мӱргӱӱлдери. Эмезе озодо улус олорды «Алтай такыган»  деп  айдатан.

Эмдиги ӧйдӧ алтай  эл-јоныс озогызын  ойгортып, чӱм-jаҥдарды улалтып апарат. Мӱргӱӱл учурыла jаан байлу, текши jонныҥ jӱрӱмине  тузалу ла учурлу чӱм-jаҥ. Мӱргӱӱлди баштап турган алкышчылар ла билеечилер мындый ээжиле башкарынат: айыл-jуртын, от-очогын, jайыгын арутап, кӱндӱлейт.  Ол кижи бойыныҥ   ичкен-jиген  курсагына база аjару эдет. Аракы ичпес, јаман-балыр сӧстӧр айтпас, тилденип-оостонбос,  арутанып  отурат.

Мӱргӱӱлдиҥ айак-казанын база чулу эр улус башкарат. Алтайга тепшилейтен койды мындый ээжиле баш-карынып сойот. Сойотон кой ирик болор керек. Ирик келишпезе, тегин де кой сойылат. Ӧҥи ак ла болзын. Койды айылга кийдирип, jӱзин ле сандарын ак сӱтле  томдоп jунат. Ак кыйраны арказына буулап, от-очокко, ак jайыкка бажыртала, тышкары кӱнчыгыштӧӧн баштандырып, ӧзӧп сойот.

Алтайга тепшилейтен этти оҥ jанынаҥ алар: койдыҥ бажы ла тӧрт шыйрагы терелӱ болор  керек, оны куйкалайтан учурлу. Тӧш, сӱме кабырга, ӧжӱӱн, тӧҥмӧк, jалмаш, куйрук, jӱрек ле бӧӧрӧктӧри бӱдӱн болотон јаҥду. Бу белетеген этти тус jок кайнадар. Арткан этти  кӧчӧгӧ  кайнадып, мӱргӱӱлдиҥ туружаачыларын ашкарат.

Мӱргӱӱлге  апаратан  алтай  аш  курсак:  быштак, курут, ылгый сарjу, сӱт, талкан,  теертпек  калаш,  сӱттиҥ  араjаны,  сӱттеҥ эткен аш-курсак ончозы jараар.  Арчын тӧрт эмезе эки сап. Кыйраны ӱч ӧҥ эжерлеп алар: ак, сары, чаҥкыр. Јаҥы чайдыҥ оозын ачпаган, аспаган болор керек.

Байа сойгон койдыҥ терезин арутап, агаш-ташка апарала, кыстап салат. Терени сатпас, тӱгин кайчылабас. Jибекти — кыйра буулайтан бууны ол ло сойотон  койдыҥ тыны  кыйылгалакта, тирӱ ле  тужында койдоҥ jулуп,  келиндер каттап jат. Эмезе озолондыра  кайчылаган койдыҥ тӱгинеҥ каттап алар. Оноҥ эки чакыга,  кайыҥдарга кечире тартып jат. Келген кижи кыйраларын ого  буулаар.

Мӱргӱӱлдиҥ туружаачылары бир аай jуулыжып, Алтайга баргылайт. Олор ончозы алтай кебин кийет. Алкышчыларга, билеечилерге баштадып, одуланатан jерге келип, айак-казанын азып, «jайу» бӧскӧ экелген аш-курсагын текши jайып аластадат. Мӱргӱӱлдиҥ туружаачыларын кожо аластайтан jаҥду. Экелген аш-курсагын кажы ла кижи ӱрӱстеп, бир тепшиге салат. Белетелген кийнинде кедери мӱргӱӱл болотон jерге, кӱн айас базып чыгат.  Озо ло билер-угар улус, оноҥ эр улус  ла уулчактар, ээчиде  эпшилер, келиндер  баргылайт.

Кӱрее ташка от салып,  экелген  сӱтле  ӱрӱстеп, курсагыла кӱндӱлейт. Кыйраны база ла кӱн аайынча базып мӱргӱп буулайт. Ширдекти ыраада, эптӱ тӧстӧк jерге салат. Ӱстине сӱтти, аарчыны, аш-курсакты салар. Кыйраларын буулаган кийнинде улус эр ле эпши jанына отура берзе, алкышчылар мӱргӱӱлди баштайт. Алкышчыларга шабучы-болушчызы болужатан јаҥду. Озо ло баштап сӱтле ӱрӱстеп, алканып айга-кӱнге айдынат.

Кӱрелееп чыккан Кӱн Быркан

Кӱнӱҥ сайын быйанду,

Айланып чыккан Ай Быркан

Ай ла сайын алкышту.

Ак чечектӱ Алтайым,

Ак булутту теҥерим.

Ак булуттыҥ ӱстинде

Ак бырканду албатым.

Ээчиде алтай араjанла ӱрӱстеп айдынат:

Аскан казан ӱрӱзин

Амзадып jадым, ӧрӧкӧн,

Кӱлер казан ӱрӱзин

Кӱндӱлеп jадым, ӧрӧкӧн.

Оныҥ кийнинде аскан чайла ӱрӱстеп алканат.

Алаканла томдойын

Алты казан бодогор.

Эргек была томдодым

Эки казан бодогор.  

(О. ӧ алкыштар айдылат).

Сӱтти, араjанды, чайды эки катаптаҥ эбиртер. Мында эки-ӱч те кижи кожо туруп алканарга jараар. Алкышчылар кӧп болзо, jакшы болот. Оныҥ кийнинде он эки  тагылды эбире базып, сӱттеҥ, араjаннаҥ ла чайдаҥ   ӱрӱстеп алкайт. Мында алкышчылар кой берген ле одуда казан аскан кижини база  алкайт.

Алкыштардыҥ кийнинде улустыҥ ӱрӱстеп салган аш-курсагын ла Алтайдыҥ тепшизин  от-очокко салат.

Оноҥ ары кӱӱнзеген кижи тагылдарды кӱндӱлеп,   суранат. Алтайдыҥ ээзине салган ширдекти тӧрт кижи тӧрт талазынаҥ тудуп, ийниниҥ бажына  бийик кӧдӱрип экелет. Отты эбире ширдектӱ базып, аш-курсагын отко  салат.

Мӱргӱӱлдиҥ база бир белгелу чӱмдӱ учуры — «Айак  алчалаары». Мында агаш айакка алтай аш-курсактаҥ  салала, бийик чачат эмезе мергедейт. Айак кӧҥкӧрӧ тӱшсе — азыраган малдыҥ ла эл-jонныҥ курсагы  тапчы  болорыныҥ темдеги. Айак чалкойто тӱшсе, jакшыныҥ белгези: ашту-тусту, элкем-телкем jадарыныҥ темдеги.

База  бир   учурлузы — айак  тӱшкен  jердеҥ  ӧлӧҥ   алар. Байагы алган ӧлӧҥди ак бӧскӧ оройло, айылга  экелип, тӧр бажына эмезе баш кайырчакка салат. Ак малы одорлу,   курсак-тамакту  jадарыныҥ  белгези.

Одуга келип аскан казанды ичип, угаачы-кӧрӧӧчилер нени кӧргӧнин-укканын куучындажып   турат.

Jиген-челдеген сӧӧктӧрди ондо ло одуланган jеринде отко арутап ӧртӧп салат. Арткан-калган  аш-курсакты айлы-jуртына экелип,  от-очогын азырайт.

Мӱргӱӱлдеҥ келген улус бай тудатан jаҥду. Байды алкышчылар  ла  билеечилер, угаачы-кӧрӧӧчилер 4-5 кӱн тудат. Тегин туружып келген  улус — 2-3 ле кӱн.  Бай тудар дегени — айылдаҥ ак сӱт чыгарбас, оттыҥ  кӱлин тӧкпӧс, одырган одына суу-чай ажындырбас, тӧкпӧс,  бала-барканы талап арбанбас, табыш чыгарбас, кир-торло урушпас, чыгым чыккан  jерге барбас, конокторго jӱрбес, jер каспас, эмеген-ӧбӧгӧн улус jаҥыс   тӧжӧккӧ jадып уйуктабас. Мӱргӱӱлге чыгар тушта база  мындый ээжилерле башкарынат.

Бистиҥ jердиҥ мӱргӱӱлдери мынайда ӧдӧт. Мӱргӱӱлге уул балдар турушса, кӧрӱмjилӱ кӧрӱнет. Чыдап jаткан jаш ӱйеге билеристи артыргызып, кӧргӱзип  берзес, албатыныҥ байлыгы, энчизи ундылбай, jылыйбай артып калар эди. Мында ончо ӱредӱни, таскамалды озо ло баштап биледеҥ баштаар керек.  Мӱргӱӱлдерге  бала-барканы кожо апарза, артык. Кийген кеп-кийимине база аjару эдер керек. Алтай кеп, тон-ӧдӱк, бӧрӱк, учурлу кеп болуп јат.  Ӧдӱктиҥ таманы jабыс болор. Ӧдӱктиҥ таманы курч чоҥчойлу болзо, jер- энеге оору, ӧҥзӱре болор. Кара ӧҥдӱ кеп-кийимди  кийбес. Алтайдыҥ сынына јарык ӧҥдӱ кийимдӱ болгоны јарамыкту.

 

Алтайыс амыр турзын…

Филология билимдердиҥ кандидады Мира ДЕМЧИНОВА:

—Биске, кара башту, кайыш курлу албатыга, Јажыл бӱрдиҥ, Сары бӱрдиҥ мӱргӱӱлдери учуры сӱреен јаан. Алтайды кӧдӱрер, Алтайды такыыр јакшынак чӱм-јаҥ јебреннеҥ ала ада-ӧбӧкӧлӧристиҥ энчизи болуп келген. Је оноҥ совет ӧйдӧ, тудулу јылдарда ол ӧткӱрилбей, ундыларга једе берген эди. Јӱк ле ӧткӧн чактыҥ тогузон јылдарынаҥ ала Алтай ичинде ӧткӱрилип, јолын алынган.

Албаты, алтай эл Јажыл бӱрдиҥ мӱргӱӱлинде Алтай ӱстине, Актыҥ-Кӧктиҥ алдына келгенис деп, јажыл јайдыҥ бажында малга болзо, одор, албатыга болзо, курсак-тамак јайым, элкем-телкем болзын деп алканатан, айдынатан. Алтайы амыр турзын, јерге салган ажы бӱтсин, мал-ажы тойынзын, албаты-јоны амыр-энчӱ јатсын деп, Алтайдыҥ сынына чыгып, јаламазын буулап, кӱндӱӱ-кӱреезин салатан.

Оноҥ Алтайыска кӱреҥ кӱс келген соҥында, Сары бӱрдиҥ мӱргӱӱли ӧдӱп јат. Албаты-јон мал-аш тойынган, бала-барка ачык, ичкери јолду, јаан-јаш токыналу, эҥке-тоҥко јадын-јӱрӱмдӱ деп, Акты-Кӧкти, Јер-Энени алкап, алкыш-быйанын айдып јат. Алтайыс албатызын, ак малын бӱткен ажыла, аш-курсагыла јеткилдеп јадат.

Шак бу мӱргӱӱлдерди баштап-уштап ӧткӱрерге база билеечи-кӧрӧӧчи, ары јанынаҥ сезимдӱ, кӧрӱмдӱ Кудайдыҥ улузы керектӱ. Мӱргӱӱлге текши албаты бирлик кӱӱнле, амадула чыкса, турушса, Алтайын, албатызын ӧрӧ турган Јайаан быйандап, курчу-куйагын тыҥыдар. Калыктыҥ јаҥжыккан јаҥжыгулары, чӱм-јаҥы, алкыштары, јаҥары, тили оныҥ кӧксинде, канында ине. Оны ойгозорго, јолына бурыырга шак ла Јажыл бӱрдиҥ ле Сары бӱрдиҥ мӱргӱӱлдери сӱреен керектӱ. Јӱрек, кӧгӱс ойгонгон кийнинеҥ, кажы ла кижи бойыныҥ јаҥына бурылып, јылдыҥ ичинде ӧткӱрилип турган мӱргӱӱлдерине бурылар деп бӱдедим, иженедим.

 

Ойгоноры, ӧзӧри — бойыстаҥ

Россия Федерацияныҥ нерелӱ јурукчызы Амыр УКАЧИН:

—Мынаҥ озо јылдарда бис энебис Клавдия Ергековнала кожо калада кедери тагылда ӧдӱп турган Јажыл бӱрдиҥ, Сары бӱрдиҥ мӱргӱӱлдерине амадап белетенип, јаантайын баратаныс. Алтайыстыҥ сынына чыгып, јаламаларысты буулап, кӱндӱӱ-кӱреебисти салатан эдибис.

Алтай кижи болгон адында, јаламазын буулап, Алтай-Кудайына айдынып бажырза, мӱргӱзе, алкыш-быйан алып, курчу-куйагын бектеп алза, ичкери јолына болор, сын-арказы серип, санаа-кӱӱни јарыыр, курчу-куйагы тыҥып, келишпестер-јарамастар тууразыла ӧдӧр.

Албатыныҥ бу јаан ийделӱ мӱргӱӱлдерин бойыныҥ ӧйинде ӧткӧн чактыҥ тогузон јылдарында Акай Кине, Павел Мӧҥкӱлеевич Алушкин баштап ӧткӱрген эди. Бу калганчы јылдарда Алтайын кӧдӱрер, такыыр мӱргӱӱлдер ӧткӱрилбей барганы карамду. Је быјылгы коронавирустаҥ улам јаан мӱргӱӱлдерди ӧткӱрбези јарт. Ондый да болзо, айса болзо, бир 2-3 те кижи болзо тагылдарга чыгып, чӱм-јаҥын јаҥдап койзо, јакшы ла болор ине. Алтайыс тыш турзын, албатызы эзен-амыр, токыналу јатсын, курчу-куйагы бек болзын деп айдынып алканза, быйанду ла болор деп сананадым.

Байа ол јылдарда ӧткӧн мӱргӱӱлдерде улус сӱрекей ас туружатан. Качан албаты бир кижидий туруп чыгала, мӱргӱӱлдерде турушса, ол сӱреен јаан ийде болуп, албатыны бириктирер эди.

Бир учурал болгон. Калада Чага байрамды ӧткӱретен ӧй. Чӱм-јаҥын билетен, албатыны аайлап-баштап айдатан билеечи, алкышчы улус јок. Јаҥжыккан чӱм-јаҥныҥ ончо керектерин башкарып баштайтан тоомјылу Таукен Тазымаевич Яйтынов Кош-Агаш јаар јӱре берген тужы. Кемди сураар, кемге баштанар деп шакпырт болгон эди. Калада Чага байрамды Юрий Ерленбаев баштап-уштап болужат. Ары јанынаҥ јайалталу, байлу, ээлӱ улусты биске баалап, тооп, олорды кол бажына алып јӱрер керек.

База бир айдарга турганым мындый. Бисти тууразынаҥ келип, тилиске, чӱм-јаҥыска, алканарга, јаҥарлаарга кем де ӱретпес. Ада-ӧбӧкӧлӧристеҥ келген байлыгыс ӧзӧгисте, каныста. Биске ойгонор керек. Ойгоноры, ӧзӧри бойыстаҥ камаанду, бойыстыҥ колыста.

Балдарыс база турушсын

Филология билимдердиҥ кандидады Алевтина НАЕВА:

—Алтайды кӧдӱрер чӱм-јаҥ јылдыҥ ичинде эки катап ӧткӱрилет: эрте јайда ла кӱскиде. Јажыл бӱрдиҥ мӱргӱӱлин, Сары бӱрдиҥ мӱргӱӱлин текшилей Алтайды кӧдӱргени, Алтайды  такыганы деп айдарга јараар. Јажыл бӱрдиҥ мӱргӱӱли кӧк чыгып, агаштыҥ бӱри јайылып, јажыл торко јай ийде алынган ӧйдӧ айдыҥ јаҥызында ӧткӱрилет.

Текши калыктыҥ мӱргӱӱли кырда, эптӱ ак јерде ӧдӱп јат. Байа улус јӱрбес, мал кабырбас, одорлотпос јерде. Мӱргӱӱл ӧткӧн кийнинде ол јер агару, байлу деп чотолот. Ала кӱнче ары барбас, јиилегин јуубас, ӧлӧҥин чаппас, одын-эш белетебес. Оны Алтайдыҥ ээзиниҥ јери деп айдар.

Мӱргӱӱлди неме билеечи кижи ӧткӱрер. Јажыл бӱрдиҥ ле Сары бӱрдиҥ мӱргӱӱлдерин ӧткӱретен чӱм-јаҥы тӱҥей деп бодойдыс. Је олордыҥ башказы бар. Олорды ӧткӱретени јылдыҥ ӧйинеҥ камаанду. Ӧйдӧҥ ӧйгӧ кӧчӧри албатыныҥ јадын-јӱрӱмиле, ижи-тожыла кӧнӱ колбуда. Темдектезе, Чага байрамыс, алтай јаҥы јыл — јастыҥ келгенине, јылдаҥ амыр-энчӱ чыкканына учурлалган байрамыс болуп јат. Бис, алтай улус, јылды уткыырга Саҥ саладыс, јалама буулайдыс. Јажыл бӱрдиҥ мӱргӱӱлинде тагылдарга чыгып мӱргӱйдис. Ак ла Кӧк Айаска баштанып, текши албатыга, бала-баркага амыр-энчӱ сурайдыс.

Кажыбыс ла айылында от-очокту. От-очогы ажыра кижи Кудайыла бир болуп тудушталат. Оныҥ учун от-очогына бажырып, салган аш-курсакты тагылдарга апарып салар. Онойып Алтайдыҥ, Ак ла Кӧк Айастыҥ курчуузына айлыҥды кийдирип јадыҥ, такып, курчуулададыҥ.

Ортолыкта јаткан Мария эјебис бойыныҥ ӧйинде бастыра Алтайла јорыктап, Алтайды кӧдӱрер, Алтайды курчаар керек деп айдатан. Айдарда, мен сананзам, бу мындый кӱч ӧйдӧ Јажыл бӱрдиҥ, Сары бӱрдиҥ мӱргӱӱлдерин ӧткӱрер ле керек. Је коронавирустаҥ улам быјыл ӧткӱрилбези јарт. Јурт јерлерде бир тоолу улус тӱҥей ле тагылдарга чыккан ла.

Јада-тура телекей, Алтай токынай берзе, бу байрамдарды, мӱргӱӱлдерди республикан кеминде ӧткӱрип, албаты-јон текши турушса, бис бийик ӧзӱмдӱ, байлык ӧзӧктӱ албаты болуп барар эдис. Мындый мӱргӱӱлдерге балдарды апарар керек. Баланыҥ ӧзӧги, кӧрӱми, санаа-кӱӱни јарык, јайым болор. Јаҥына, јаҥжыгуларына тайанып ӧскӧн баланыҥ ичкери јолы ачык болор ине…

 

Эре-Чуйда байлу тагылдар

Алтай Республиканыҥ культуразыныҥ нерелӱ ишчизи ЛюбовьТАЛКЫБАЕВА:

—Кажы ла калыктыҥ, кажы ла jердиҥ улузыныҥ бойыныҥ чындыгын табып, акту jӱрегинеҥ айдынып бажыратан, багынатан, курчу-куйак алынатан, Кудайына jедетен jолы, байлаган байы, чӱм-jаҥы кажызыныҥ ла бойындыйы. Бистиҥ алтай да калыкты алзабыс, кажы ла аймактыҥ, кажы ла jаан ӧзӧктиҥ: Кадын ичиниҥ, Кан-Чарастыҥ, Эре-Чуйдыҥ чӱм-јаҥдарында кӧп аҥылулар барын бис билерис. Jе ол ок ӧйдӧ ончобыстыҥ бажырган Кудайыс јаҥыс, бис ончобыс ӧрӧ турган Ак jайаанга, Алтайдыҥ ээзине, jалар одыска, jайаачыбыска, ада-ӧбӧкӧгӧ бажырып, байланып јаҥдайдыс.

Jеристи курчаган jыш агашту тайгалар, ыйык-тууларыс, агып jаткан талайыс, от-очогыс ончо ээлӱ, байлу. Jаҥырып чыккан Ай быркан, чагылып чыккан Кӱн быркан, ӧрӧ турган Кӧк Jайаан, быркан кудайлар ончо ээлӱ, ӱстистеҥ тӧмӧн ончо кӧрӱп jат. Ончо кижилик бу ээлерди тооп, олорго бажырып, jалынып, алканып суранып јӱретен јаҥду. Орус калыкта серкпе, казах калыкта мечеть бар. Бис Алтай калыктыҥ јаҥдаган јаҥыс ар-бӱткенле тудуш, ого серкпе, мечеть, дацан кереги jок. Бистиҥ алканып бажыратан, суранатан ӧргӧӧбис – Алтай jерис, бисти курчап турган ар-бӱткен – Кудайдыҥ Алтын Ӧргӧӧзи. Алтай кижи Кӧк Jайаанныҥ алдында, тагылдарда кӱнчыгышка баштанып, кӧксинеҥ амадап айткан ийдезиле Jайаанга баштанып, Алтай-Кудайына бажырып, алканып мӱргӱп jат. Бу алтай кижиниҥ јаҥдайтан jаҥы, бажыратан Кудайы.

Алдында jылдарда ончо неме тудулу болуп, jарабастар ӧйинеҥ ӧткӱре кӧп болгонынаҥ улам, jиит ӱйе чӱм-јаҥысты билбес болуп чыдаган. Нениҥ учун дезе ада-энелер де оҥду неме билгилебес болгон до, бала-баркага нени ӱредип энчиге артыратан… Jе 90-чы jылдардаҥ бери калыгыс канга шиҥген чӱм-јаҥдарын араайынаҥ јаҥдап, тагылдар тӧзӧлип, сындарга чыгып, алканып суранар боло бергени сӱреен jакшы.

Эре-Чуйда эҥ баштапкы Тагыл 1993 jылда, Телеҥит-Сортогой јурттыҥ одожында Эне Ыйыкта, озо ӧйлӧрдӧги болгон тагыл орныктырылган. 2003 jылда Чуй ичинде jерсилкиниш болгонын ончо калык билер. Jер-эне кыймыктап, калык-jонды эмеш сананзын, jаман кылыктарын токтотсын деп база силкиген. Оныҥ кийнинеҥ Эре-Чуйдыҥ эр киндиктӱлери jуулыжып, jӧптӧжип, jаан ӧрӧкӧн Турлунова Мария эjезиниҥ jартамалыла тагыл тӧзӧгӧн. Чуйдыҥ трагыныҥ одожында турган Тагылды Эре-Чуйга келип јӱрген улус билер болор, билбес улус билип јӱрзин. Ортолык јуртты ӧдӱп, Кош-Агашка барып jатса, Сары jалаҥ деп атту jерде Тагыл  2005 jылда тӧзӧлгӧн.

2018 jылда Чаган-Узун јуртта база тагыл тӧзӧлгӧн. Мындый тагылдар ыраакта jаткан  Белажу јуртта, Аркыт ичинде база тӧзӧлгӧн, Мукур-Таркаты  јурттыҥ jаан ыраак эмес бӱӱреде база тӧзӧлгӧн. Кажы ла јурттыҥ  улузы Јер-эне jажыл кебизин jайган тушта Jажыл бӱрдиҥ байрамында, кӱреҥ кӱсте Сары бӱрдиҥ байрамында бу тагылдарга чыгып, ару саҥын салып, агару артышын буладып, алканып суранадылар. Бу учурлу тагылдар тӧзӧлгӧн кийнинде оны ээнзиредип артырбайтан јаҥду. Ол ээлер сакыыр деп, неме билеечилер айдыжат. Оныҥ учун Эре-Чуйыстыҥ эл-jоны jазымы jок бу ӧйлӧрдӧ барат. Быjылгы jылда, бу ончо телекейге келген оору-јоболдоҥ улам, кӧп улус jуулбайтан деп jакарула бу тагылдарда кӧп улус jуулышпаган.  Эр киндиктӱлердеҥ 4-5 кижинеҥ ле барып алканып, айдынып, чӱм-јаҥды ӧткӱргендер.

Оогош республикабыста jаткан алтай кӧгӱстӱ, чӱм-јаҥду улус ончозы теҥ-тай тагылдарга чыгып,  ӧрӧ турган Jайаанга, Алтай ээзине бажырып, алканып суранып, айдынып јӱрзеес, сӱреен jакшы болор эди. Ӧрӧ ӧзӱп, jолдорыс ачылып, оноҥ jакшы, оноҥ jараш јӱрӱмдӱ болор эдис. Бир уушча калык бис культурабыс бийик кеминде болзын деп, чӱм-јаҥдарды, кеп-кийимисти, алтай аш-курсагысты, тагылдарга чыгарын, от-очогысты байлаарын, алтай тилиcти кичеерин бала-баркабыска ӱредип, јӱрекке jуук алып, кӧгӱс-ойго салып јӱрзеес, алтай калыктыҥ ады бийик кӧдӱрилеринде бир де алаҥзу јок. Алтай-Кудайыс калыгын кичееп турарда, калыгы да Кудайын байлаар учурлу эмес пе?

 

Бир агынла апарза…

Филология билимдердиҥ докторы  Тамара САДАЛОВА:

— Jирме-одус jылдыҥ туркунына, Алтай Республика тӧзӧлгӧнинеҥ бери, бу бистиҥ алтай калык ӧҥжӱп ӧспӧзине улам ла ачуурканарыҥ. Тогузон jылдарда, чынын айтса, аайлу болгон деп темдектеер керек. Оныла колбой, 1995 jылда Куладыда Шумар ӧзӧктӧ Сары бӱрдиҥ мӱргӱӱли, оныҥ кийнинеҥ Мукур-Таркатыда Чага байрам ӧткӧн. Бу мӱргӱӱл байрамды эл-jон бойы ла тӧзӧп ӧткӱрген, албаты-jон, jамылулары да, камдаачылары да, бурканчылары да, буддисттери де бир аай jуулыжып, сӱӱнчилӱ, кӧдӱриҥилӱ ӧткӱргенин канайып ундып салган улус болотон. Јер-сайын, текши эмес те болзо, бу байрамдар ӧдӧтӧн, кийнинде бир канча билеечилери билееркеп,  статус блаажып па, бойлорыныҥ кӧкси ӧспӧгӧнинеҥ бе, билгири jетпегенинеҥ бе, тӧстӧри аайлу ӱредип сургатпаганынаҥ ба, бу байрамдарды буза тартып, туура апарган дезе, байла, чын болор. Оноҥ улам ол Шумар ӧзӧктӧ Э. Ямаев деп jаан jашту ӧрӧкӧн, О. Ерохонова баштагандар тӧзӧп, саҥ салган таш тагылдарды jайрадып салгылады. Канча jуулган калыктыҥ акту кӱӱнинеҥ алканып мӱргӱген jерин богырганы учун кем де кату каруузына турбады.

Эмди эки муҥ jирме jылга jеделе, бис бу байрамдар керек пе деп таҥааркап, канчазын, оноҥ  кемнеҥ бодоп сураарыс. Jакшы кӧндӱге берген Чага байрамды республикан кемине jетирип салган jаҥжыгуны калганчы jылда jабарлап, оны да токтодорго jеде бердилер. Башкаруныҥ улузы улам солынып jат, олор калыктыҥ jаҥдарын тереҥ билер керек деп, олордоҥ некеер арга да jок. Jе jаҥжыккан культураны улам ла текши ширтеп, апарып jаткан органдар, учреждениелер калганчы jылдарда аайлу иштебей барды, калыгыныҥ ӧзӧрин кичееп, кажы чактаҥ кандый jаҥжыгуларын алып келген деп jартамалдарын берер ордына, jабарлаачылардаҥ, бузаачылардаҥ jалтанып, олор нени айдарын сакып, чокым каруу берип болбос боло берди.

Алтайдыҥ ай-кӱни телекейде ак айастыҥ эбирткиштӱ jорыгынаҥ бир де башказы jок. Чага байрамда кыштыҥ кыска кӱни сыныгып, кӱн узап барганын темдектеер, Jылгайакта тӱш ле тӱн теҥдешкенин темдектеер,  Jажыл бӱрде эҥ узун jайгы кӱнди темдектеер, Сары бӱрде jайгы кӱн кыскарып, кышка эбиргенин темдектеер. Бу мӱргӱӱл байрамдар туку кӱлер чактаҥ бери келген байрамдар, кӧп калыктар олорды бойлорыныҥ кудайлык jаҥдарына келиштирип алган, темдектезе, Великобританияда Стоунхедж деп тургускан таш кереес кышкы тӱш-тӱнниҥ теҥдешкенин кӧргӱзет.

Оныҥ учун кӱнниҥ чогына, ак-айастыҥ jылыжына учурлаган бу тӧрт мӱргӱӱл байрамдарды алтай калык jебреннеҥ ала jаскалтып-ундыбай, бӱгӱнги кӱнге jетире экелгени — jаан учурлу. Оныҥ учун олорды текши кӧдӱрери бистиҥ алтай калыкты ла эмдиги бӧлӱништиҥ ыралу jолында турган jондорысты (телеҥит-телеут, куманды-чалкан, туба) бириктирер база бир jаан темдек.

Экинчи jанынаҥ, бис бу байрамдар ажыра jеҥеске базырылып калган jебрентик ӧбӧкӧлӧрисле бир тизӱ колбуда болгонысты керелейдис. Оныҥ учун Чага байрам республикан кеминде болгоны jакшы, оны бистиҥ туба, моҥол, калмык, ойрот карындаштарыс ӧткӱрип турганына база сӱӱнип, олорло бир аай биригип, тӧрӧӧнзижер аргабыс база бар. Арткан байрамдарды текши ӧткӱрип, олорды ӧткӱрер сайлама бӱдӱмин байыдып, «сениҥ-мениҥ» деп  jеерибей, албаты-jонын бӧлӱбей, бир агынла апарар керек, онызы алтай калыктыҥ текши кӧксин кеҥидип, jер-алтайыла колбузын база тыҥыдар. Оныла колбой, ол Jажыл бӱрдиҥ мӱргӱӱлдерине Эл Ойынды да, сахалардыҥ Ысыах байрамы чылап, келиштирзе, бу байрамныҥ мӱргӱӱл учурын тыҥыдып, jаш ӱйени сургадар арга болор эди. Анайда ок Сары бӱрде Кайчылардыҥ курултайын да ӧткӱрерге jарамыкту болор эди.

К. ПИЯНТИНОВА белетеген