Алтайдын Чолмоны

Канду јууда тынын кысканбаган, јӱрӱм берген таадаларыс

23.06.2020

Кажы ла јыл кӱӱк айда кунукчылду да, сӱӱнчилӱ де байрам јууктап келгенде, бистиҥ амыр јӱрӱмис ле ӱстистеги чаҥкыр теҥери учун јуулашкан, тартышкан јаандарысты, ада-ӧбӧкӧбисти катап ла эске аладыс. Бу да јол «Кӧмзӧ» деп папкамды ачып, јууп бичиген чаазындарды собырып, улдамныҥ колыла бичилген саргарып калган тетрадьты ачып, катуга сыныкпай, канча јылдарга јуулашкан таадаларыстыҥ салымын кайкап ла сыраҥай ла кидим јаш тужында јӱрӱмин берген јуучылдарды карамдап санандым…

Бистиҥ улдабыс, јайат кыпчак сӧӧктӱ Тадыров Шӱлтӱм (Михаил) Тадинкунович, 1920 јылда «Кызыл-Мааны» колхозто чыккан. Мында школ јок болгонынаҥ улам, улдам Чаган-Узунда ӱч класс божоткон. 1930 јылдаҥ ала «Кызыл-Мааныда» јуртээлемартельдиҥ турчызы болгон. 1936-1937 јылдарда Ойрот-Турадагы мал-аш тудар фермалардыҥ башкараачыларын ӱредер курстарда ӱренген. 1938 јылда колхозтыҥ складыныҥ јааны болгон. 1939-1940 јылдарда ветсанитар болуп иштеген. 1940 јылда кандык айдыҥ 12-чи кӱнинде Чита калага СССР-дыҥ Кызыл Черӱзине аткарылган. Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда 1941 јылдаҥ ала турушкан. Тӧрӧл Алтайына 1946 јылдыҥ кӱӱк айыныҥ 16-чы кӱнинде бурылган.

Јууныҥ јалаҥдарында болгон согуш-тартыжу кере-гинде бистиҥ билерис ас. Байла, кату јолдор ӧткӧн улус кӧргӧн-укканын албаты-јонго ажыра-тежире куучында-байтан. Карын, адамдар адазынаҥ уккан алтын чарак-тардый куучындарды биске тӧкпӧй-чачпай айдып берген.

Темдектезе, јууныҥ бир јайында командирдиҥ јакарузыла, орус нӧкӧриле кожо улдам кайуга барган. Окопторго јеткилеп келген болзо, мында тыҥ ла согуш болгон эмтир. Совет јуучыл ла немец јуучыл кучакташ-канча јеҥ јастанып јыгылганы да бар, кезилип-ӱзӱлип калганы да бар. Мынайып турганча, ыраак јокто немец јуучылдар кӧрӱнгилеп келген. Эки кижи олорго удура канайып чыдайтан эди. Экӱ божогон улустыҥ ортозына јадып, јӱзине каннаҥ уймангылап, ӧлӧӧчи болуп јаткылай бергендер. Немецтер келип, улусты ары-бери тееп кӧрӱп, чала тындуларын штыктап турган эмтир. Улдамды теберде, буды тыртас эдип, туура чарчалган ба кандый, бирӱзи тӧжинеҥ кӧдӱреле, јерге чачкан — бу кижи тижин тырс тиштенип, кату јерге согулганынаҥ јӱреги арай кодорылбай, чыдажып јаткан эмтир. Оноҥ бир буды чым эдип, неме сеспей барган. Немецтердиҥ табыжы ырап барган соҥында, улдам ӧҥдӧйип кӧрзӧ, будын ӧткӱре штыкла кадап салтыр. Јуугында  нӧкӧриниҥ табыжы угуларда, јылгажактап, эҥмектеп једип барза, онызыныҥ кажыгы тужынаҥ база штыктап салтыр. Экӱ бой-бойын сӱӱртеп, јӱктенижип, частька јӱк арай јеткилеген.

База бир согушта нӧкӧрлӧриле кожо шыркалу арткан. Шыркалу улус суунаҥ какшап турбай, арга јокто истерде шаалып калган каннаҥ да ичип, једер јерге јеткилеген…

Мындый јуу-согуштыҥ кийнинде улдамныҥ бир нӧкӧри немецтердиҥ јес чӧйгӧнин сӱрекей јарашсынып кӧргӧн деер. Јанзам, јериме апарарым деп, байа чӧйгӧнди алып алтыр. Мыныҥ кийнинде граната јарылган ба, јаан јуу-согуш болгон бо, бир канча эзен арткан јуучылдар шыркалуларын кӧрӱп, баскылап турза, байагы улдамныҥ најызыныҥ јӱк ле чӧйгӧн колтыктанган колы јаткан эмтир. «Оны та не алган, албаган болзо, эзен де артарынаҥ маат јок» — деп, улдам адама айдатан болуптыр.

«Јаан калаларды јуулап кирерге кӱч: бу ла паратаныҥ, каалганыҥ ары јанында сени не сакып јаткан — јарт эмес… Карпаттыҥ кырларын да ашканыс, шыра болгон ло. Калганчы шыркамды Одер сууны кечер тушта алгам. Госпитальда Франкфурт-на-Одере калада јадарымда, јуу божогон». Мынайып, 1946 јылда кӱӱк айда улдам Алтайына јанып келген.

1947 јылда колхозтыҥ складыныҥ јааны болуп тура, аштап-суузап јӱрген балдарга складтаҥ курсак алып берген. Ол учун Рубцовск калада кату јердиҥ эжигин ачып, јӱрӱминиҥ ӱч јылы ондо ӧткӧн. 1950 јылда јанып, «Ӱстиги-Кадын» агашээлемде иштеген. Ээчиде Тӧбӧлӧр јуртта «Путь к коммунизму» колхозтыҥ фермазыныҥ јааны болгон. Улдамда баштапкы јурты болгон эмтир. Ӱйи божоп калган. Ол билезинеҥ бис јӱк уулын билерис — Каланов Слава абам, ак чечектӱ алтайга атана берген де болзо, Белтир јуртта бала-барказы јуртап јат.

1958 јылда улдам јаанамла, кӧбӧк сӧӧктӱ Эпен За-хариевна Амыровала, јурт тудуп, Мукур-Таркатыда јуртагандар. Јаанам 1927 јылда бу ла јуртта чыккан. 2004 јылдыҥ ӱлӱрген айында «ол јерге» атана берген. Энези Батраш Яманчинова деп кижи болгон, 1960 јылга јетире јӱрген. Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу башталарда, 1941 јылда, јаанам 3 классты божоткон болтыр. Эске алынганыла болзо: «Ол тушта мен энемле кожо кой кабырып јӱргенис. Мыны угала, экӱ коркып, Кезек-Тыт деп ӧзӧккӧ јӱгӱргенис. Анда адам ла акам бар болгон. Санаамда эмди ле адамды јууга апаргадый. Адам дезе моҥол тил билер, Пӧтӱк Павлов деп ӧрӧкӧнлӧ кожо кондеподо иштеген. Моҥолдордыҥ јылкызын бистиҥ ӧзӧктӧ кӱзеттеп тудуп, фронтко ӧткӱрип туратан. Бир кӱн адам јууга атанып јадым деп айткан. Бистиҥ јурттаҥ кожо Сӱӱнбей Челчушев, Саксар Наиров болгон. Эртенгизинде адамды ӱйдежип баргам. Тоныныҥ эдегине отурып, кайран адамды эмди немецтер ӧлтӱрип салар болбой деп санааркап туратам…

Мынайып адам бисти тирӱ-ӧскӱс артырып, јӱре бер-ген. Бир канча ӧйдӧҥ јуунаҥ ӱч толыкту самара келген: «Ок-тарыны, мылтык-јепселди алдым, јуу-согушка кир-геним бу. Батраш эжим, балдарыҥды чыдадып сал. Балдарым, аштап-суузап јӱрзеер, кӱчеер јетсе, блаап алар, је качан да уурданбагар! Уурыга кирбегер, ол јаман!».

Оныҥ кийнинеҥ база самара албаганыс. Угар болзо, 1943 јылда Орловский областьта јуу-согушта јеҥ јастанып јыгылган. Јердиҥ алдынаҥ таап аларда, бир јартыгы јок кижи болгон. Бомбага јарылган. Сӧӧгин анда ла јууп салгандар…».

Чокымдап айткажын, јаанамныҥ адазыныҥ мӧҥкӱзи Орловский областьта Хатынецк районныҥ Зайкино јуртында.

Јаанам бойы сӱрекей шулмус, иштеҥкей, ус, ару-чек болгоныла аҥыланатан. Колхозто ады јарлу Окулич-Казаринала кожо иштеп, ангор укту эчкилер ӧскӱрген. Ак-чек ижи учун јаанам кӧп тоолу Кӱндӱлӱ грамоталарла, «За освоение целинных и залежных земель», «Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ јылдарында ак-чек иштегени учун», «Иштиҥ ветераны» медальдарла, «ВДНХ» темдекле, кӧп балдар чыдаткан учун «Энениҥ магы» орденле кайралдаткан.

Кӧрӧр болзо, улдам јурчызына, Амыров Јостыҥ За-хариевичке, јӱрӱминде болгон учуралдарын куучындап туратан болуптыр. Карган Таай (Ј. З. Амыров бисте байлу ады — адын адамдар адатпайтан) эзен тушта бичип алза кайдар… Ш. Шатиновтыҥ бичигениле, «Ол тушта кирейин дезем, бош јок. Эмди барайын дезем, ӧрӧкӧн јок…».

Улдам ла јаанам јети уул чыдаткан, је бӱгӱнги кӱнде јӱк ле адам ла абам эзен отургылары. Баш болзын…

Јазап сананза, улдамныҥ угы – калыҥ уйа. Сары-Јайчы ӧбӧкӧниҥ јети уулынаҥ таркаган Тадыровтор, Ухановтор, Диятовтор, Тахановтор, Маскановтор, Тугуровтор, Кабышевтер. Улдамныҥ адазыныҥ бир карындажыныҥ уулы Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ ветераны, «За отвагу» медальла, Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ II степеньдӱ ордениле кайралдаткан гвардияныҥ сержанты Кӧчӱрбей Ямансарович Тадыров.

Улдамныҥ кожо чыккан 8 карындажыныҥ бала-барказы эзен-амыр јуртагылап јат. Олор Тадыровтор, Сабулаковтор, Улаковтор, Оминдер, Шишкиндер ле о. ӧ. Јуртка барып, кижи алып, ӧдӱжип-колыжып калган. Угы-тукумын коскорып келзе, тазыл-тамырыс бир, тӧрӧӧн-тууган толтыра. Улдамныҥ кичӱ карындажы, Сайрал аба (бисте – Јаан Аба) тургуза ӧйдӧ Кызыл Мааныда эш-нӧкӧриле кожо јуртап јат. Јаҥыс ла улдамныҥ эҥ кичинек сыйны керегинде бис нени де билбезис – 1937 јылда актуга айдадып апарганынаҥ ӧскӧ. Керек дезе, адын да. Байла, ол ӧйлӧрдӧги «јарабастарла» кожо анайып ла «ундылып калган».

Улдам бойы 1982 јылдыҥ кочкор айына јетире јӱрген. Ӱч уулы (ол тоодо адам) Германияда черӱде туруп, кийнинде бистиҥ бир сыйныбыс бу јерлерде болгонын сананза, Б. Укачинниҥ «бу јӱрӱмде тегин не де болбой јат, ончозы бой-бойыла канайып та тудуш, колбулу» дегени эбелер…

«Јуучыл нере учун», «Германияны јеҥгени учун» медальдарла, «Ворошиловский стрелок» темдекле, Кызыл Чолмон орденле, Мактыҥ III степеньдӱ ордени-ле кайралдаткан улдабыстыҥ ӧткӧн јолы, ады-чуузы ундылбазын, угы-тӧзи ӱзӱлбезин. Бистиҥ амыр јӱрӱмис, бала-баркабыс, ӱстистеги чаҥкыр теҥери учун канду ла калапту јуу-согушта тынын кысканбаган таадаларыска мак болзын. Бала-барказы ондый чакка база туштабазын. Ада-ӧбӧкӧниҥ ак чечектӱ алтайында таадаларыс амырагылазын.

Анжела ЧЕНДЕКОВА (Тадырова)