Алтайдын Чолмоны

Јаҥыс сӧӧктӱ алтай улус бирикпес

25.06.2020

Арасейдиҥ кӧп тоолу алтай студенттер ӱренип турган бир калазында 1980 јылдарда кайкамчылу учурал болгон. Алтай студент уул јап-јакшынак кыска јолыккан, танышкан. Олор бой-бойына тартылып, јаантайын туштажатан. Ээчий туштажуны экӱлези энчикпей сакыйтан. Билбес аразынаҥ эки јиит јаан ла јараш сӱӱштиҥ абына алдырткан.

Эки јиит улай ла туштажып, јаан каланыҥ оромдорыла эҥирлер сайын јединижип, бачым ӱстине айрылыжып болбой базып јӱргенче, тӱн койылып кире беретен. Ӧй орой, кыстыҥ общежитиезиниҥ ээжизи де, вахтерлор до кату: эжикти јырс ла бӧктӧп ийетен. Јииттер вахтер эмеендерге јалынып-јайнап јадып эжикти ачтыртар, онойып кыс общежитиезине киретен.

Алтай кыс орынына јадып, уулдыҥ кеберин, куучынын эске алып, удабай ла уйуктай беретен. Је бистиҥ алтай уул кӧӧрӧм кӱӱндӱ, каланыҥ бир учынаҥ база бир учына јетире јойу базатан. Таксиге акчазы бар да болзо, је ол табылу јойу базарын артыксынатан. Ол јолой «Опять от меня сбежала последняя электричка!» деген кожоҥды кӱӱни јеткенче ле кожоҥдоп, общягазына омок-седеҥ једип келетен. Сӱӱнчизи, ырызы кӧксинеҥ јайымга чыгарга турган кушка бодолду болгон. Уулдыҥ общягазыныҥ вахтерлоры, јалакай, јымжак улус, бу јиитти јарадып, карузып кӧрӧтӧн. Кандый да орой келзе, кийдирип ийетендер. Ол меҥдебей, вахтада отурган эмеендердиҥ кажызыла ла ачык-јарык куучындажар. Олордыҥ «Поди влюбился?» деген сурагына каткырып, удура: «Кажется да! А расскажите, тетя Вера, про свою первую любовь?» — деп удура сурап, вахтада узак куучындажып, ӧйдиҥ ӧткӧнин де билбей калатан.

Бир катап ол кыс ӱӱрелериле кожо ӱредӱдеҥ јанып, общежитиезине јууктаардыҥ кажы ла јанында, оромло кара «Волга» келип јатты. Алтай кыс ӱӱрезине та нениҥ де учун: «Бу «Волгала» мениҥ сӱӱгеним келип јаткан болзо, мен эҥ ле ырысту кижи болор эдим» — деп каткырып айда салган. Кара «Волга» кыстардыҥ јанына араай токтой тӱшти. Оноҥ чындап та колында јараш чечектерлӱ Саша чыккан. Ол Катяны чебер кучактап, окшоп, кӧлӱкке отургысты. Кара «Волга» уулдыҥ общежитиези јаар элес эдип шуҥуй берди. Катяныҥ ӱӱре-јелелери ол ло јеринде алаҥ кайкап арттылар. Куулгазын чӧрчӧк пӧ айса чын ла болгон учурал ба?..

Катя Сашага баштанып: «Мен нениҥ учун сӱӱнчимди бадырып болбой, сеге удура каткырып баскам, кыстардаҥ бир де кемзинбей, сени окшодым, кӧлӱкке сӧс јогынаҥ отурдым?» — деп айдып, ӧрӧги бичилгенин бир тынышла айдып берди.

Сашага јажып, оныҥ сакыбаган јанынаҥ сыйлаган ырысту сыйы учун быйанду окшоп, сӱӱнип, кӧӧрӧп баратты. Мында кичинек јартамал эдип ийели — Катя кызыл парустарлу керепке отурган Ассольды эзеткен болор. Ассоль ло чылап, Катя кара «Волгалу», колында чечектерлӱ келген Сашаны озодоҥ ырымдап салганы, Катяныҥ јӱрекке батпас сӱӱжин, ырызын ӱӱрелери кайкап кӧргӧни…

Куулгазын чӧрчӧктий учуралдыҥ шылтагы мындый болуптыр. Саша магазиннеҥ чечекти садып алала, такси токтодып турган. Бу ла ӧйдӧ јииттиҥ јанына калымдап турган таҥынаҥ «Волга» кӧлӱктӱ тискинчи токтой тӱшкен. Онойып Саша тегин сары клеткалу таксиле эмес, ол ӧйдӧги тоомјылу, бескелӱ кара «Волгала» келгени ол.

Саша ончо болгон кайкалга бодолду учуралдарды бажында тӱрген айландырып, Кудайы ого сӱӱнчиниҥ ӱстине сӱӱнчини, ырыстыҥ ӱстине ырысты сыйлаганын кайкап ла маҥзаарган бойы сӱӱгенин окшоп, јажыдып, «теҥериде» болды. Ол кайкамчылу кӱнниҥ тӱнинде Катя Сашага бойыныҥ кыс болгонын сыйлады…

Ары-бери кӧргӧлӧктӧ, ӱредӱлӱ јыл тӱгенген. Олор экӱ Алтайы јаар каникулга јанган. Јанып барала, Саша бир кӱн Катяныҥ айлына, ада-энезине айылдаган айас таныжар деп, јол туткан. Айылдаҥ ого удура Катя чыкпады. Кызыныҥ ордына энези чыгып, Сашала соок, кату сыркынду куучындашты. Јартажып, аайы-тӧӧйине чыгар болгожын, Катя ла Саша јаҥыс сӧӧктӱ болуптыр.

Кӱскиде ӱредӱге једип барала, Саша Катяга јолыгарга барган. Је Катя кӧп сӧс јогынаҥ: «Сениҥ меге туштаганыҥ, сыйлаган сӱӱжиҥ ле јалакайыҥ учун Кудайга ла сеге јаан быйан. Мен сени качан да ундыбазым. Је бой-бойысты кыйнабайлы, токтойлы. Сӱӱгеним, ырысту бол» — деп, араай айдала, кайа кӧрбӧй базып ийген. Саша ол ло јеринде кыймык јогынаҥ тура калган.

Јылдар ӧткӧн, ӱредӱ тӱгенген. Олор экӱ Алтайына јанып, кажызы ла билелӱ, балдарлу амыр, токыналу јуртайдылар. Саша ӧткӧн ӧйди сананып, Катяныҥ эткен алтамын, айткан сӧзин такып ойто баалап, ого быйанду артты. «Је, карын, бис балдарыска, олордыҥ јӱрӱмине, јолына буудак, кинчек этпегенис. Эмди бис балдарысты сӧӧк-тайагарды суражып јӱрӱгер, јаҥыс сӧӧктӱ кижиле јурт тутпагар. Эне-адагарды, јууктарарды, бойорды ла балдарарды албатыныҥ алдына уйатка салбагар. Онызы јаан кинчек-килинчек болор» — деп, бала-баркага айдып, јакып јӱредис. Је тӱҥей ле каа-јаада Сашаныҥ јӱреги та нениҥ де учун чым эдип, кезик аразында «Ырыс болуп, Катяныҥ сӧӧги башка бололо, бис биле, јурт тӧзӧгӧн болзос» деп санаа келет…

Сашаныҥ бойы бойына сӱӱнип, керек дезе оморкоп јӱрген база бир јажытту сӱӱнчизи бар. Байа А. Гринниҥ «Алые паруса» деген јакшынак чӱмдемелинде Грей Ассольго кызыл парустарлу керептӱ келгени канча јииттерди кайкаткан ла кайкадат. Кажы ла кыстыҥ јӱрегиниҥ тӱбинде бойыныҥ сӱӱгени, ижемјизи. Је ол ло Грей чилеп, Саша Катяга кызыл-ӧрт чечектерлӱ, кара «Волгалу» келгени база ырысту учурал. Бу тегин јол эмес, је куулгазын кептӱ јол болгон. Катяныҥ амадаган амадузы, сананган санаазы — јӱрӱмде бӱткен, ол база ырыс ине. Эр кижи, алып баатыр кыстыҥ чаҥкыр амадузын, јажыдын ӧйинде сезип, оны јӱрӱмде ле бойыныҥ ӧйинде бӱдӱргенде, ол алтай эрдиҥ эҥ јаан ырызы ине!..

Сашаныҥ куучынын

Андрей ТОДОШЕВ бичип алган