Алтайдын Чолмоны

Мӧш агаштыҥ «ыйы» кӧксиске томылар ба?

14.07.2020

Јӱрегерди уксар, улус,

Јаҥыс кижидий туруп чыксар!

Јаткан јерис, јараш Алтайыс учун

Јажын-чакка турган Јайлугуш,

Ийин ичин корып алар ӧй келди.

Кару кара башту албатыс, бис, Оҥдой аймактыҥ Кичӱ-Ийин, Ийин, Кичӱ-Јаламан јурттарыныҥ эл-јоны, республиканыҥ ончо албаты-јонына бойыстыҥ ӧҥзӱре де, курч да сурагысла баштанадыс. Бӱгӱнги кӱнде курч сурак — Алтайдыҥ байлу, учурында болзо, аҥылу коруулда болотон мӧш агажын чеберлеп-корулап алары. Текши Алтайыста алтын-мӧҥӱн кузук арбынду бӱтсе, албатызы азыранып, акча-манат иштеп алат. Бу ла ӧйдӧ бӱгӱнги ле кӱнле јӱрӱп, эртенги кӱн, келер ӧй керегинде сананбайдыс.

Ийин ичи, Јайлугуш јаан ла элбек ӧзӧк, аҥы-кужыла, агаш-тажыла байлык ла кеен бӱткен алтай. Шак оныҥ учун республиканыҥ албатызы бери кузуктап келет. Бистиҥ тайгаларыста кандый кӧлӱк, кандый укту кижи јок деер! Келген албаты Алтайыстыҥ байлу мӧш агажын тӱни-тӱжи, јайы-кыжы токпоктоп, јаш агашты јыгып-кезип, јербойыныҥ улузы јетпеген-чыкпаган јерлерине јол јазап, кузугын јуунадат, тайгаларысты сӱрее-чӧплӧ ӱреп быртыдат. Келген улус јӱре берер, јажына мында јуртап јаткан улус артып калар. Ол улустыҥ эткен кереги, артыргыскан кири-торы Алтайыстыҥ ар-бӱткенине каршузын јетирет. Мындый јарабас керектер јербойыныҥ да улузынаҥ чыгып јат. Кажы ла неме бойыстаҥ камаанду. Биске бойыстыҥ јеристиҥ ээзи болуп, келген улуска јозок кӧргӱзер керек. Мӧшти токпокло токпоктобой, сӱрее-чӧпти чачпай-артыргыспай, одуланган одуны, токтогон јерди арутап салза, артык эмес пе? Мӧшти токпоктогон кийнинеҥ оныҥ јулугы агып, «ыйлап», мӧш бир канча ӧйдӧҥ кургап калат.

Бис, алтай эл, бойысты ар-бӱткенниҥ балдары деп, оморкогон кептӱ айдадыс. Ол јебрен-кумран ӧйлӧрдӧҥ бери угы-тӧзи ӱзӱлбей, укталып улалган ада-ӧбӧкӧлӧрис бар. Ада-ӧбӧкӧлӧрди байлап јӱрзе, олордыҥ быйаны бала-барканыҥ јолына деп айдадыс. Олорды байлап, тоомјылап јӱрзеес, јаш улустыҥ ичкери јолы јымжак, ачык болор. Је качан бойынаҥ јаан токпокты колына алып, мӧш агашты, кӧӧркийди, токпоктогондо, кӧзине не кӧрӱнет, кӧксине не эбелет деп сананарыҥ. Ада-ӧбӧкӧҥӧ, ада-энеҥе кол кӧдӱрип, олорды согуп јатканыҥа бодолду эмес пе? Мындый кинчекти эдип јатканын тууразынаҥ уксаҥ, кӧксиҥ бӧктӧлӧр, јӱрегиҥ ыйлаар. Эткен кинчек-јарамас канча ӱйеге улаларын кем айдып берер?

Бӱгӱнги кӱнде ончо улус бичикчи-биликчи. Улустыҥ билбези јок. Кандый ла суракка карууны айдып берер. Је Алтайдыҥ байлыгын, кузугын садып, байыйтан, тыҥыйтан дегенин канайда јартаар… Јӧӧжӧ ол коозо деп, Эре-Чуйдыҥ бир јаан јашту ӧрӧкӧни айтканында тереҥ учур бар. Јӧӧжӧ, акча-манат, кӧлӱк кезек ӧйдиҥ кӧбӱги ошкош ине. Кузукты табыштырып, акчазын алып, сайрап-јыргап јатканыныҥ экинчи, ачыгынча айтпайтан јаны база бар. Калганчы јылдарда Алтайыста коомойлор, јеткер-тӱбек кӧп лӧ болуп јатканын кажы ла кижи билер…

Бу ла кузуктыҥ ӧйинде, темдектезе, бистиҥ Ийин ичинде тайга јаар јолды ајаруга алып, посттор тургузып иштетсе, кандый болор? Тайгада, аркада тууразынаҥ ӱч кӧрбӧгӧн алтайдаҥ келип, чымалыдый кайнап јаткан албатыны токтодып алар арга бар ба? Јербойыныҥ эл-јоныныҥ бойлорыныҥ акту кӱӱндеринеҥ чыгарган јӧби-јасагы јолын алынар ба? Ӧзӧгисти ӧйкӧгӧн курч сурактарыска карууны кем берер, бу суракты чечерге биске кем болужар?

Кӧдӱрилген бу сурак јӱк ле Кадын ичиниҥ јурттарыныҥ сурактары эмес, ол бӱткӱл республиканыҥ курч сурагы болуп јат.

Бис јуук ӧйдӧ, коронавирусла колбулу кирелендириштер токтой берзе, Јайлугуш јаар барып, тайганы сӱрее-чӧптӧҥ арчыыр деп јӧптӧштис. Эмдиги ӧйдӧ волонтерлор јаҥыс та эл-јонго болужып турган эмес,  је онойдо ок ар-бӱткенге керектӱзин бӱгӱнги айалга јарт керелейт. Бойыс кыймыктанбазас, айалга ол ло бойы артар. Бистиҥ баштаҥкайысты јерлештерис јӧмӧӧр деп иженедис.

Текши албаты-јонныҥ шӱӱлтезиле болзо, кузук быжып, кӱреҥ сай болгон кийнинде кузуктаары јанынаҥ окылу јӧпти чыгарып, газетте јарлаза, сӱреен эптӱ болор эди. Кузукташты сыгын айдыҥ 15-чи кӱнинеҥ ала баштаза, артык болор деп сананадыс. Нениҥ учун дезе бу ӧйдӧ кузуктыҥ бышкан тужы болор ине. Ол тушта улус мӧшти токпокло токпоктобос эди. Је оноҥ бери ӧйдӧ кузуктаган улус јетире бышпаган тобогоны ла тӱжӱрерге болуп, мӧшти аайы-бажы јок токпоктоп турганын ончобыс јакшы билерис. Кӱндӱлӱ јерлештер, бир кижидий туруп, Алтайысты, ар-бӱткенисти ӧмӧ-јӧмӧ чеберлеп, корып, келер ӧй-чактардыҥ улузына, эл-јонына энчи-байлык эдип артыргызып салар амадула јӱрели, иштенели. Кыймыктанза, кыр ажар деген бирӱзи, отурбайлы, ичкери кӧрӧли, ичкери јӱрели.

Ийин, Кичӱ-Ийин, Кичӱ-Јаламан

 јурттардыҥ эл-јоны