Алтайдын Чолмоны

Кайчыныҥ куулгазын телекейи

21.07.2020

Ӧдӱп јаткан Чычкан јылда ады јарлу кайчы Шалбаа Марковтыҥ чыкканынаҥ ала 130 јылдыгы темдектелет.

Ары јанынаҥ јайаандык јайалталу кайчы Кӧксуу-Оозы аймактыҥ Абай јуртында 1890 јылдыҥ тулаан айыныҥ 25-чи кӱнинде чыккан. Адазы Маркоп богускандар ук-уйазынаҥ, Абай јуртта јаткан.

«Орто кеминде јатканыс, бис беш јӱс эчкилӱ, он беш уйлу, беш атту болгоныс. Јаан биледе бис јети бала, балдардаҥ кем де кайчы болбогон. Энем иркиттер уйазынаҥ, мен, байла, эне угымла кайчы болуп баргам. Иркиттердиҥ угы-тӧзинде кайчылар кӧп лӧ болгон. Энем адамныҥ экинчи ӱйи болгон, баштапкы ӱйи байлагастардаҥ, балдар јок. Оныҥ учун ончо улус мени байлагас сӧӧктӱ Самтак ла иркиттер угынаҥ Биле деген эки энелӱ деп айдыжатан. Мен сегис јашту болорымда, адам божогон» — деп, Шалбаа бойыныҥ бала тужы керегинде эске алынатан.

Адазы амырап калган кийнинеҥ олор Кан-Оозы аймактыҥ Кырлык деген јуртына кӧчӱп келген. Је 1933 јылдаҥ ала Шалбаа Марков Оҥдой аймактыҥ Коркобы јуртында јаткан. Ол Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы. Алтай уул от-калапту јууга 1941 јылда атанган ла 1945 јылда Алтайына јанган. Ол ӱч катап шыркалаткан. Јалтанбас јуучыл «За оборону Ленинграда» деген медальла кайралдаткан.

Јууныҥ-чактыҥ кийниндеги јылдарда совхозто ка-лаш та быжырган, санитар да, койчы да болгон, аттар да кичееп кӧргӧн, ары-бери  коштор до тарткан, суу да тарткан, бир сӧслӧ, этпеген-бӱдӱрбеген ижи јок. Кандый да ишти ак-чек ле быжу, чыҥдый бӱдӱретен.

Шалбаа Марков оогоштоҥ ала алтай баатырлар ке-регинде кай чӧрчӧктӧрди, соојыҥдарды, чӧрчӧктӧрди, калык чӱмделгезин ле о.ӧ. угарын јакшызынатан. Качан эҥирлер сайын кандый бир алтай агаш айылда јуулган улуска кем де кай чӧрчӧкти айтса, эмезе чӧрчӧктӧрди, куулгазын кеп-куучындарды куучындаза, табышкактарды таптыртса, ондо кичинек Шалбаа кыйалтазы јогынаҥ туружатан. Ол мындый эҥирлерди бир де божотпойтон.

Кайлайтаны јаан јайаан јайалта ине. Балдарды эрте јашта, оогошто ло кайга јолын ачса, таскатса, артык. Нениҥ учун дезе баланыҥ санаа-сагыжы ару, укканын-кӧргӧнин ундытпай, кӧксине салар, кийнинде эске алып, кӧнӱ бойын айдып берер.

Оныҥ эске алынганыла, ол кай чӧрчӧктӧрди Айры Сабалин, Сыгыр Мамаков, тӧӧлӧстӧр одузынаҥ Аднаш деген јаан кайчылардаҥ угуп јӱрген. Темдектезе, Шалбаа «Ӧлӧштӧй» деген кай чӧрчӧкти оогошто ло бир катап угала, ундыбаган. Шак бу учурал оныҥ санаа-укаазы, кӧкси тереҥ, сӧскӧ, кайга сескир, ајарыҥкай болгонын сӱрекей јакшы кӧргӱзет.

Шалбаа Марков 15 јаштаҥ ала «Тӱлкӱнек», «Башпарак», «Јелбеген» деген оогош чӧрчӧктӧрди, кай чӧрчӧктӧрди ле оноҥ до ӧскӧлӧрин куучындап баштаган.

Кажы ла кайчыда кайлаарында бойыныҥ аҥылу мары, эп-сӱмези бар ла танылу болгоны озодоҥ бери јарлу деп айдарга јараар. Шак мындый аҥылу, кемге де тӱҥей эмес јайалта эмезе эп-арга, эп-сӱме башка-башка шылтактардаҥ, керектердеҥ камаанду. Је ондый да болзо, ол аҥылу, танылу јайалта балага эрте јашта салылып, оныҥ кийнинде бастыра јӱрӱмине јӧмӧлтӧ-јол алынып, там ла јаранат, ээленет.

Калык чӱмделгезинде кай чӧрчӧкти бастыра јанынаҥ алза, эҥ ле байлык бӱдӱм-жанр деп айдарга јараар. Кай чӧрчӧктӧ соојыҥдардыҥ ла кеп-куучындардыҥ, чӧрчӧктӧрдиҥ, јаҥар кожоҥдордыҥ, чӱм-јаҥныҥ, поэзияныҥ, чечен сӧстӧрдиҥ, кеп сӧстӧрдиҥ, табышкактардыҥ ла оноҥ до ӧскӧлӧриниҥ кӱӱзи, ӱни, кӱрмелгези артыгынча. Алтай кай чӧрчӧктӧрдиҥ кеми бир канча јӱстер ӱлгерлик мадактардаҥ ала канча муҥдарга једет.

Шалбаа Марковтыҥ кай чӧрчӧктӧри 1966 јылдаҥ ала «Алтай Баатырлар» деген тизӱде кепке базылып баштаган. Шалбааныҥ кай чӧрчӧктӧри ӧскӧ кайчыларга, темдектезе, А. Г. Калкинге эмезе Н. У. Улагашевке кӧрӧ, кӧп эмес. Оныҥ тооломына тӧрт јаан кай чӧрчӧктӧр «Ӧлӧштӧй», «Алтын-Мизе», «Бар-чоокыр атту Байыҥ-Коо», «Ак чабдар атту Алтын-Бӧкӧ» кирет, ол онойдо ок кожоҥдорды ла чӧрчӧктӧрди сӱреен кӧп билетен.

Шалбаа Марков алтай кай чӧрчӧктӧрди кайлаары јанынаҥ тыҥ кайчылардыҥ бирӱзи болгон. Ол оогоштоҥ ала јаҥжыккан алтай кайдыҥ, кайчылардыҥ ортозында ӧскӧн. Јебрен ӧйдӧҥ ала кай чӧрчӧктӧрди эки эп-аргала айдатан: куучындап айдатаны ла кайлаары. Шалбаа уккан кай чӧрчӧгин бир де јастырбай, чокым, ол ло аайыла айдатан. Ондый кайчылар база бар ине. Ол кай чӧрчӧкти  куучындап айдатан. Алтай улус шак мындый кайчыныҥ айдып кайлаганын тайга-таштагы аржан суулардыҥ селгени јогынаҥ кӧнӱ, бир аай, шоркырап акканыла эмезе аттыҥ табылу кӧнӱ маҥыла тӱҥейлеп јат. Шалбааныҥ тили де сӱреен байлык, санаа-укаазы да сӱреен тыҥ болгон. Бир ле катап укканын качан да ундыбайтан. Кече-башкӱн ле уккан немедий айдып отуратан.

Кайчы Ш. Марковтыҥ айткан «Ӧлӧштӧй» деген кай чӧрчӧги «Маадай-Кара», «Алтай-Буучай» деген је ле деген кай чӧрчӧктӧрдий, калыктыҥ эрјинедий кереези, байлыгы деп темдектеер керек. Кайчыдаҥ бу кай чӧрчӧкти 1964 јылда М. Соколова бичип алган. 1966 јылда «Ӧлӧштӧй» деп кай чӧрчӧк «Алтай Баатырлар» деген тизӱниҥ 5-чи томында чыккан, тургузаачызы С. С. Суразаков, чӱмдемел тӱзедӱлерди бичиичи А. О. Адаров эткен.

«Ӧлӧштӧй» 8705 ӱлгерлик мадактардаҥ турат. Ол ӱч бӧлӱктеҥ туруп јат ла ондо ӱч ӱйениҥ баатырларыныҥ: адазыныҥ, уулыныҥ ла барказыныҥ јӱрӱмдери ле нерелӱ керектери айдылат. Каанныҥ јылкызын кӱткен малчыныҥ јӱрӱми, салымы сӱреен толо ло чындык кӧргӱзилет. Моҥыс-Каан ӧскӱс уулга јылкы малын кабырткан ла ого Ӧлӧштӧй деп ат-јол берген, база биле тӧзӧӧргӧ болужар сӧзин берди. Моҥыс-Каан аргалу-чакту, ийделӱ-кӱчтӱ каан деп кӧргӱзилет. Кӱчтӱлери, алыптары да кӧп:

… Јетен улу баатырлары бар,

Јууга јӱрер јуучылдары болтыр.

Алтан јайзаҥ јонду эмтир,

Алтай ӧткӧн албаты эмтир.

Ӧлӧштӧй Моҥыс-Кааннаҥ ыраакта оныҥ јылкы малын кабырып јӱрет. Каан, ӧскӧ дӧ кай чӧрчӧктӧрдӧ чилеп ок, кату-казыр, јалчыларына, кулдарына калју болуп, олорды базынып турган деп кӧргӱзилет:

Кара айгырлу ол малынаҥ

Бир малды бӧрӱ јизе,

Бир малы бойы ӧлзӧ,

Малчызын ӧлтӱрип салатан,

Казыр кылыкту каан эмтир.

Малчы кижи мал јанында

Ӧлӧрдиҥ ӧлгӧнчӧ јӱрер јаҥду.

«Јаман кабырзаҥ, буру бойыҥда,

Јакшы кабырзаҥ, тыныҥ амырда.

Азык сурап айылымды айланба,

Арсал тайга — азыгыҥ анда.

Ол Ӧлӧштӧйдиҥ айыл-јурт тударга кенек те эпшини болзо, алып берзин деген сурагын угар да кӱӱни јок болгон. Ӧлӧштӧй тайга-ташта јӱрӱп, кижи тилин, куучынын ундыырга јеткен:

…Казан азар эш-бараан

Сурап јӱрген кижи эдим.

Алтан јайзаҥду јоноордо

Алык-толык бар болбой?

Эжиктеги кул келиндерде

Кыйык-бычыгы бар болбой?

Бир катап Моҥыс-Каанныҥ кызы байлардыҥ он эки јаражай кыстарына ӱйдештирип, адазыныҥ турлуларын эбирип јӱреле, малчы Ӧлӧштӧйдиҥ кунукчылду кожоҥын уккан:

Караҥуй тӱн кирерде,

Карыкчалду уйку болот.

Кӱн таҥдап чыкканда,

Кунукчылду јӱрӱм болот.

Јилик-бӧӧрӧк экелзем,

Кожо јижер балам јок,

Аркар-кочкор эдинеҥ

Амзап јижер эжим јок.

Каанныҥ кызы Алтын-Топчы кыстардыҥ бир-бирӱзин Ӧлӧштӧйгӧ барзын-качсын деп айдарда, байлардыҥ кыстары ончозы јокту уулга барарынаҥ јескинген кептӱ мойноштылар. Оныҥ учун каанныҥ кызы малчыны карамдап, бойы оныҥ эш-барааны болорго шӱӱп алды.

Чӧрчӧктӧ каанныҥ кызы ойгор санаалу, ыраада кӧрӧр, шӱӱр деп кӧргӱзилгенин аҥылап темдектеер керек. Шак ол кыс кара ийдени јакшы, ак санаала јеҥген, кара сагышту адазын ла оныҥ алдындагы нӧкӧрлӧрин јеҥип чыккан. Онойып, бу кай чӧрчӧктӧ јаҥыс та јокту эр улусты кӧдӱрип, мактап јаткан эмес, је олордыҥ эш-бараандарын база. Оноҥ башка бу чӧрчӧктӧ тегин улустыҥ байлардаҥ бастыра јанынаҥ бийик болгоны база аҥылап темдектелет.

Ӧлӧштӧй, каанныҥ јалчызы кижи, оныҥ кызын алат. Олор экӱ тайга таш јаар качып, куй ташта јадат, ондо уулы чыгат:

Јаш бала багырып ийди.

Кабагы мыныҥ туйук эмтир,

Кабыргазы мыныҥ тудуш эмтир.

Келтей колында сегис кырлу

Јада таш тудунган.

Келтей колында терстӱ

Кара кан тудунган

Темдектӱ чыгып келбей кайтты.

Јаҥы чыккан уул баланы

Койон терезиле ороп ийдилер,

Кой терезиле кучуп ийдилер,

Мыйгак терезиле јаап салдылар…

Албатыныҥ кай чӧрчӧктӧринде кыйалтазы јогынаҥ јалтанбас баатырларды айыл-јуртту эдетен сурак турат. Ӧлӧштӧй уулы Эркин-Кооны айыл-јуртту болзын деп, кудалап барат. Кыстыҥ ада-энезиле јӧптӧжип, Ӧлӧштӧй јаан удабай божоп јат. Баатыр бӱткен Эркин-Коо оныҥ сыргалјызын Эрлик-Бий јер алдына апарып јатканы керегинде табышты угуп, тӱрген ле оны аргадаарга атанат.

Кай чӧрчӧктӧрдӧ теҥериде телекейди ӱстиги ороон, јер алдын алтыгы ороон ло орто телекейди Айлу-Кӱндӱ Алтай деп айдып јат. Эрлик-Бий алтыгы ороондо јуртап јат. Сазон Суразаков Эрлик-Бийдиҥ јери-јуртын мынайда кӧргӱзет: ӧргӧӧзи оныҥ Тойбодым деген тогус сууныҥ бириккенинде турат. Тойбодымды кечире аттыҥ кылынаҥ кемӱрӱ-кӱр чӧйилет. Эрлик-Бийдиҥ каандыгында божогон улустыҥ ума јок сӱнелери-куттары јӱрет… Эрликке једер јол бар, је ол кӧп тоолу буудактарлу. Бу бий јети эмезе тогус уулду, јети эмезе тогус кысту. Эрлик-Бийдиҥ колында кӧп-кӧп ээлер бар: кӧрмӧс, јеек, шулмус, јеткер, бук ла о.ӧ.

Јер алдында телекейде Эркин-Коо адыла кожо башка-башка буудактарды: кара эки ач кускунды, кижиге барган јети јиит келинди, бой-бойына тӱҥей беш эр кижини,эки тӱҥей јутпаны, јес мӱӱстӱ букада отурган Сокор-Кара баатырды, Илји састы, чойлошконы кайнаган кӧлди ле о.ӧ. ӧдӱп чыгат. Тартыжулар јаанада кӧргӱзилет: јуу-согуштыҥ тал-табыжы алтыгы ла ӱстиги ороондордо угулат. Чындап та, башка-башка телекейдиҥ ийделери табарыжып-тартыжып јатканда, Эркин-Коо алтыгы ороонды јеҥип, сыргалјызын аргадап алат. Бу ла ӧйдӧ Эрлик-Бий оныҥ сыргалыјызына бойыныҥ кара ийдезин, илби-тармызын салат:

Јараа-Чечен неме сеспеди,

Јаман болорын билбеди.

Эрлик-Бийдиҥ колынаҥ

Јаман илби

Јараа-Чеченниҥ эргек тӧзине

Кире берди.

Шилемирин агыдып:

«Эркин-Кооныҥ тынына јет» — деп,

Эрлик-Бий шыпшап салды.

Эркин-Коо нени де сеспей, сыргалјызын бойыла кожо апарат. Каанныҥ кызын ӧштӧп эткен ӧчи, јаманы Эркин-Кооныҥ барказы Кан-Мергенге јеткен. Ол энези јанынаҥ тайдагыныҥ каразын, келишпезин ӱзе тартып, адазын тиргизет ле Моҥыс-Каанныҥ олјологон албаты-јонын јайымга божодот. Моҥыс-Каан Ӧлӧштӧйди уулыла кожо јок эдер деп сананып, тегин јерге шорлонып, как куру артты.

«Ӧлӧштӧй» дӧ, кӧп тоолу оноҥ до ӧскӧ кай чӧрчӧктӧр той-јыргалла тӱгенет. Той-јыргалда ончо текши эл-јон, тӧрӧӧн-тӧркин туружат. Оныҥ кийнинде амыр-энчӱ, токыналу јадын-јӱрӱм озогы аайына-кебине кирет.

Шалбаа Марковтоҥ «Алтын Мизе» деген кай чӧрчӧкти 1967 јылда В. Адарова бичип алган. Кайчы Шалбаа Марков бу чӧрчӧкти ол ӧйдӧ Кайрукын деген јуртта јаткан Айры Сабалин деп кайчыдаҥ уккан. Кай чӧрчӧк «Алтай Баатырлардыҥ» 6-чы томында чыккан.

Бу чӧрчӧктӧ јаҥжыккан эки тема:

1) ордына артыргызатан уулы јок катан јажы јеткен каан бойыныҥ ордына кызын каан деп јарлап јат.

Эркетендӱ кару јоным,

Бу кӱннеҥ ала

Ак-Кайчы кару кызым

Каан ширееге отурып јат,

Калык-јонды башкарып јат.

2) Кӧк Теҥериниҥ кудайы ла алтыгы ороонныҥ ээзи сӧскӧ кирбес, багынбас баатырды јаргыга кычырат, је оныҥ уулы Шокчыл-Мерген олордыҥ бойлорын јаргылап јат:

…Јаргыны мен эдерим — дейт.

Јаман керек артпазын — дейт.

Эки Тошты кезеделе,

Ӱлдӱ јаладып чертендиреле,

Јери-јуртына сӱрӱп ийди.

Эрлик элчизи Учар камныҥ

Ээлӱ тӱҥӱрин оодо сокты,

Кара кӧрмӧзин кактай сокты.

Камдабас эделе, сӱрӱп ийди.

Ӱч наманы болгожын

Ӱлбӱреде чыбыктайла,

Тынын чыгара соголо,

Алтай ӱстинеҥ ырбадып ийди…

Кайчыныҥ бойыныҥ тилиниҥ аҥылузы бар. Ондо јаҥжыккан сӱр-кеберлер ончозы ол ло бойы артат:

Ак-Чабыдар атту,

Алтын-Торлой эмеендӱ

Алтын-Мизе каан кижи

Јуртап јатпай эмди кайтты.

Кирбигине кир сокпогон,

Киндигине сыр сокпогон

Эрјинелӱ бай эмтир,

Эркетендӱ каан эмтир,

Ак-Сӱмер тайгалу эмтир,

Ак байзыҥ ӧргӧӧлӱ эмтир.

«Бар-Чоокыр атту Байыҥ-Коо» деген чӧрчӧкти кайчы Ш. Марковтоҥ 1969 јылда Н. И. Шатинова бичип алган. 1972 јылда ол «Алтай Баатырлардыҥ» 7-чи томында Нина Игнатьеваныҥ јазаганыла чыккан.

Бу кай чӧрчӧктӧ каан бойыныҥ албатызын корып аларга, арга јокто јуу-чакка кирет. Карыыр јажы јеткен Байыҥ-Кооныҥ каандыгына ийделӱ-кӱчтӱ Кара-Бодой табарат. Кара-Бодой Байыҥ-Кооны бойыныҥ јуртында артырат, је ол јылдыҥ сайын калан тӧлӧӧр учурлу. Байыҥ-Коодо балдар јок, је ол Кан-Шӱлӱзин деген уулды бойына алып балазынды. Кай чӧрчӧктӧ керектер кӧп лӧ јаны Байыҥ-Кооныҥ уулы јиит баатыр Кан-Шӱлӱзинле колбулу. Ол Кара-Бодой каанга бакпай, оныҥ јерине јуу-чакла барат. Кан-Шӱлӱзин калан тӧлӧӧр кӱӱни јок. Кай чӧрчӧктиҥ учкары Кан-Шӱлӱзин ӧштӱлерди јеҥип, айыл-јуртына јанат. Кан-Шӱлӱзин баатыр ак санаалу, сананганынаҥ јана баспас, ӧлӱмнеҥ јалтанбас-коркыбас деп кӧргӱзилет. Алтайына јанып, кижи алып, јурт тудат. Той-јыргал дезе мындый јаҥжыккан сӧстӧрлӧ тӱгенет:

Тайга кептӱ эт туурады,

Талай кептӱ аракы јууды.

Ӧскӧ каандыктарды јуулап, олјолоорго кӱјӱренген каандарга удура ӧткӧн тартыжулар керегинде кай чӧрчӧктӧр кӧп. Олјолошко, кулданышка, базынышка ла калан саларына удура туруп чыккан, онойдо ок олјолоткон албаты бойыныҥ јайымы, кемнеҥ де камааны јок болоры учун тартыжу болгон деп айдар керек.

«Ак чабдар атту Алтын-Бӧкӧ» деп кай чӧрчӧкти кайчыдаҥ К. Е. Укачина 1973 јылда бичиген. Ол «Алтай Баатырлардыҥ» VIII томында чыккан.

Бу кай чӧрчӧктӧ табаруларла колбулу сурактар, биле, тӧрӧӧн-туугандарла колбу, Јелбегенле тартыжу ла кудалаш база кӧргӱзилет. Баатырлардыҥ јутпаларла тартыжузы ажыра оныҥ сӱр-кебери толо кӧргӱзер арга болуп јат. Алтай кай чӧрчӧктӧр куулгазындарла сӱреен байлык.

«Ак чабдар атту Алтын-Бӧкӧ» кай чӧрчӧктӧ чек ӧскӧ айалга кӧрӱлет. Мында Јелбеген-Кӧкшин ле тӧс баатыр Шокшулан-Мерген најылар боло берет. Онойып, Јелбеген-Кӧкшин баатырга болужып баштайт. Кай чӧрчӧктиҥ учкары Шокшулан-Мерген казыр-калју Кара-Толдой кааннаҥ ада-энезин, албатызын јайымдап, Јелбеген-Кӧкшинди јайымга божодот. Јелбеген-Кӧкшин ле Шокшулан-Мерген баатырдыҥ ортодо ӧткӧн тартыжуда  бу улустыҥ бой-бойлоры ортодо колбулары учурлу.  Јӱрӱмде болуп турганы мында кӧргӱзилет.

Шак ла Шалбаа Марковтый јайаан јайалталу кайчылардыҥ шылтузында кай чӧрчӧктӧрис кайылбай-јылыйбай, биске јеткен. Бӱгӱнги кӱнде ол кай чӧрчӧктӧрлӧ јииттер јилбиркеп, кайлап таскап јатканы јарамыкту. Је ады јарлу кайчыныҥ эс-санаазында, кӧксинде алып јӱргени ончозы бичилбегени, јарлалбаганы карамду.

Шалбаа Марковтыҥ ончо кай чӧрчӧктӧри бастыра јанынаҥ тыҥытту. Элдиҥ энчи-байлыгы кай чӧрчӧктӧрди кыракы ла тереҥжиде шиҥдеер иш јолын алынып кӧндӱгет.

Кай чӧрчӧкти кайлайтаны бастыра ӧйдӧ јаан учурлу керек болгон. Кай чӧрчӧктӧрди кайлаарында бойыныҥ аҥылу јажыды, байы бар. Оныҥ да учун кайчылар кай чӧрчӧкти кайлаарга кандый да ӧйдӧ ичкери барат. Айса болзо, кайчыныҥ јӱрӱминиҥ, салымыныҥ учуры шак ол кай чӧрчӧктӧрдӧ…

И. Муйтуева,

педагогика билимдердиҥ кандидады, Алтаистиканыҥ

С. С. Суразаковтыҥ адыла адалган билим-шиҥжӱлик

институдыныҥ баш билим ишчизи