Алтайдын Чолмоны

Минтимер Шаймиевтиҥ евразиялык ийде-кÿчи

21.07.2020

Warning: getimagesize(): Filename cannot be empty in /var/www/u1614088/data/www/altaicholmon.ru/wp-content/themes/altaicholmon/single/single-cat-3.php on line 31

Алтай Республиканыҥ ла Татарстанныҥ башкарулары ортодо саду-экономикалык, билим-технический ле jонjÿрÿмдик-культуралык öмö-jöмö иштеери керегинде кол салылган jöптöжÿ, чындап та, тӱӱкилик учурлу. Орооныстыҥ Тöс jасагына кубулталар аайынча текшироссиялык ÿнбериштиҥ уч-турултазыла, Татарстан бойыныҥ Россия-Евразияныҥ бийик кеминдеги тöзӧлгöзи – флагманы болгоныныҥ темдегин кöргÿскен. Алтай Республикага татар карындаштардаҥ биригип билеринеҥ кöпкö ÿренгедий! Госдуманыҥ депутады Иван Белековтыҥ jарлалып jаткан санаа-шÿÿлтелери тургуза öйдӧ бистиҥ эки калыкты јазымы јок бириктирип турган евразиялык амадулардыҥ салымду учурыла колбулу.

Миннибаево jурттыҥ jаказындагы татар Кичуй деп сууныҥ jанындагы агару jердиҥ алдынаҥ Шаймиевский деп тоҥмок суу чыгат. Оны мындый атла калык бойы адаган. «Айткан сӧс – аткан ок» – деп. Онызы Татарстан Республиканыҥ баштапкы президенти, «За заслуги перед Отечеством» деп орденниҥ толо кавалери, РФ-тыҥ Иштиҥ геройы Минтимер Шаймиев мында болгоныла колбулу. Ол ар-бÿткени байлык бу jерге келип, философиялык тереҥ санаага алдыртып айткан: «Jÿрÿмде де шак мындый: кичинек суучак, оныҥ кийнинде кайда да он алтамнаҥ — теерменди иштеткен тузазы jаан учар суу». Шак ол öйдöҥ ала бу тоҥмок суу калык ортодо «Шаймиевский» деп кÿндÿлÿ атла адалып барган. Бу темдек, сананзаҥ, андый ла jаан эмес, jе ондо – тереҥ тöс учур бар. Алдындагы классиктердиҥ айтканыла, ол чынынаҥ калыгы ортодо бийик учурлу ла тӱӱкиде изин артырган кижиниҥ учуры!

Байла, салым болуп, шак Минтимер Шаймиев биске ийде-кӱчтӱ јӧмӧлтӧ берип, Алтай Республиканы сӱрекей уур ӧйлӧринде јӧмӧп, федерал кеминде ойгор, государстволык учурлу jöптöр бергени сӱреен болушкан.

Ол ал-сагышка тÿжериниҥ кÿндери де болгон болзо, jе ол ок ӧйдӧ jалтаныш jоктоҥ керектерди бӱдӱрер ӧй болгон. Алтай калык текши ороонло кожо ат-нерелÿ, чындык, учы-кыйузы jок ло тынын да берер jол öдÿп, сÿрекей бийик государственный ла тап-эрик статус алып, оны jылыйткадый айалгага кирген. Административно-тергеелик единицалар тоозын астадар тöс шÿÿлтениҥ толкузында бай субъекттерди jаанадатан деп амаду тургузылып, бис jуукта ла алган республикан государственностьты jылыйтар чочыдуда болгоныс. Ол ӧйдӧ кӧп улусла туштажып, республиканы корулап алары керегинде куучындажарга келишкен, олор республика јоголгоны – калык ӧзӧгин јылыйтканыла тӱҥей деп чотогон.

Айалганыҥ аайы коомойтып, керек дезе там кызыган. Субъекттердиҥ тереҥ тÿÿкилик учурын оҥдобой турган бийик федерал рангтыҥ да улузы болгон, олор ончо немени бир ле кезе чабышла эдип саларга белен болгон. Онызын мен jажырбазым.

Мениҥ санаама арткан jÿрÿмиме деп айткажын, эки учурал кирет. Барнаулда, крайдыҥ драма театрында, Сибирьдеги федерал округтыҥ юбилейлик керек-jарагы öдÿп jаткан болгон. Ондо бистиҥ бир jамылу кижи «Эки Алтай болбой jат» деп айда салган. Ӱзеери «Алтай Республика Алтай крайдыҥ бир бöлӱги болор» – деп айдарда, мен отурган jеримнеҥ туруп, залдаҥ чыгала сала бергем.

…Ол учурал бу öйгö jетире бир де санаамнаҥ чыкпайт. Ол туштажуда болгон улусла jолукканыста, оны jаантайын эске аладыс.

Горно-Алтайсктагы öткöн албатылык митингте мен, парламенттиҥ председатели кижи, jуулган беш муҥ кижиниҥ алдына чыккам. Ол тушта ижи-тожымды да, ончо регалийлерди де айрыткадый чочыду болгон. Jе онызы эмес, калыгымныҥ келер öйи ле ук-тукумыстыҥ биске берген государстволык энчибис керегинде санангам.

Меге удура кöп каарыш сӧстӧр, керек дезе, ол туштагы Москваныҥ jаандары jöп эмезин айдышкан. Jе ӧткӧн ӧй лӧ тÿÿки аайына чыгып, ончозын бойлорыныҥ jерлерине тургускан.

Бис ол ок öйдö делегацияла, керек дезе албатылык депутацияла, Татарстан јаар бир аай ӧмӧ-јӧмӧ куучынду болорго барганыс. Мен делегацияга Эл Курултайдыҥ бир канча депутаттарын кийдиргем. Ол туштажуны öткÿрерине jаан болужын тоомjылу, ийделÿ государственный ишчи Фарид Хайруллович Мухаметшин – Татарстан Республиканыҥ Эл Совединиҥ председатели, политический билимдердиҥ кандидады jетирген. Анайда ок евразийстволык кӱӱндӱ улус – ады јарлу Разиль Исмагилович Валеев ле Туфан Абдуллович Миннуллин болушкандар. Шак олордыҥ jöмöлтöзиле Казанныҥ кремлинде бисти Татарстанныҥ президенти Минтимер Шарипович Шаймиев бойы уткып, акту кÿÿнинеҥ куучындашкан. Мен оныла кожо јаҥыстаҥ калыктарыстыҥ тӱӱкилик тӧрӧли керегинде, анайда ок текши ороонысты чеберлеери керегинде эрмектешкенис. Ол тушта Татарстан республика флагман болгон. Татар калыкта öскö калыктарла бистиҥ текши орооныста амыр-энчӱ јуртаарыныҥ тӱӱкилик jаҥжыгулары да болгон. Евразийский телкемди бириктиреринде Татарстанныҥ учуры база jаан. Анайда ок Татарстанда государственностьтыҥ jаан тÿÿкилик ченемели де болгон.

Бис тӱрк калыктардыҥ кабайы Алтай, Евразияныҥ энчилӱ орооны – Россияныҥ учуры керегинде куучындашканыс. Минтимер Шарипович бистиҥ албаты ойгор санаа-шӱӱлтелӱ, ак-чек, ар-бӱткенле ич-кӧксиле тудуш албаты деп, алтайлар керегинде ол тушта кӧп јылу сӧстӧр айткан. Ӱзеери евразий телекейдиҥ калыктарыныҥ аҥылузы ла бу этнокультуралык јӱзӱн-башказын чеберлеериле колбулу сурактар тургузылган. Онызы ончозы биске, алтайларга, республиканыҥ статузын чеберлеер керек деп шӱӱлтени курчыткан.

Оныҥ кийнинде Минтимер Шарипович Алтайга келип јӱрген. Бис оны Кадын ла Чуй бириккенинде, Баштапкы тӱрк каганатка учурлай кереес тургузылгадый јерде уткыганыс. Шаймиев, чындык тӱрк, јерге колыла тийип, шак мындый сӧстӧр айтты: «Мен тӱрк цивилизацияныҥ кабайына бажырып јадым. Алтай – бистиҥ Тӧрӧлис. Мен оны муниципал аймак болор деп бир де сананбай турум. Чактардыҥ учугы ӱзӱлери неге де јарабас! Онызы Россияныҥ евразий бириккениниҥ учугы. Озогы Русь ла Улу Чӧл – Александр Невскийдиҥ ӧйлӧринеҥ бери тӱӱкилик ороон».

Ырыс келижип, бу сӧстӧр Москваныҥ јаан кабинеттеринде угулган. Бӱгӱн бис М. Ш. Шаймиевтиҥ санаа-шӱӱтелериниҥ тереҥ учурлузын јакшы оҥдоп турус.

Алтай Республикада јаҥыс ла алтайлар эмес, кӧп саба орус албаты да республиканыҥ статузы учун учына јетире турган. Государственный Думада ла Федерация Совединде бисти оҥдогоны ла јӧмӧп турганы ийде-кӱч база берген. Адакыда сӧзин бу салымду суракта таҥынаҥ государствоныҥ јааны В. В. Путин угускан. Ол Алтай – агару јер ле Алтай Республикага тийерге јарабас деп сӧзин айдып салды. Тергеебистиҥ конституционный тап-эрик статузын бис база корып алдыс.

1991 јыл санаама кирет… Кем ол јылдардыҥ эки јара сынганын, уур-кӱчтерин ӧткӧн, ол государстволык кӱӱндӱ ле кӧрӱмдӱ улустыҥ, керек дезе бӱдӱн албатыныҥ шыразын јакшы билер. Јеткерлӱ куран айда (государстволык јаҥда јаан солунта эдер деп умзангандардыҥ ортодо онойып адалган) Татарстанныҥ президентине кӧстӧлгӧн М. Ш. Шаймиев ГКЧП-ны јӧмӧгӧн. Эмди мен оны јакшы ла јарт оҥдоп јадым: Шаймиев ол тушта бойыныҥ таҥынаҥ ижи керегинде сананбаган. Евразиецтиҥ ӱргӱлјик ойгорыла ол кемнеҥ де артык сескен: государствоныҥ ӧзӱми мындый да болзо, оны кандый ла эп-аргала корып алар деп иженген. Оноҥ башка граждан јууныҥ тӱбектӱ тамызына тӱжерге келижер. Оныҥ чын јӱрӱмде кандый болуп турганы керегинде jӱк тӱӱки кийнинде керелеер. ГКЧП-ныҥ јӱрӱми керек јок ло кыска ӧйгӧ болды. Оны баштаган политиктер телекамералар алдында колдоры тыркырашкан, политикалык кӱӱн-табыныҥ арга-јогын кӧргӱскен. Чынын айтса, олордыҥ баштаҥкайыныҥ уч-турултазы бажынаҥ ала билдирлӱ болгон. Бузулган государствоныҥ кӱлиниҥ ӱстине јыргалы башталып, кече ле албатыныҥ болгон јӧӧжӧни уурдап апаргандар…

Минтимер Шаймиевтиҥ алдына бу кӱч айалгада республикадагы кӧп калыктарды, ӱзеери Татарстанды бойын корып алар јаан сурак тура берген. Оныҥ баштаҥкайыла Татарский ССР-дыҥ суверенитеди керегинде декларация белетелген, Татарстан Республиканыҥ Конституциязы јӧптӧлгӧн. Шаймиевтиҥ ок баштаҥкайыла Татарстан Республиканыҥ государственный статузы керегинде референдум ӧткӱрилген. Татарстан ла Россия Федерация ортодо јӧптӧжӱ јарадылган. Мыныла колбой Борис Ельцин Шаймиев керегинде мынайда эске алынган: «Качан национальный сурак курч тура берерде, ол биске кандый јаан болужын јетирген! Бис ол тушта, Россияда, арай ла болзо национальный ӧштӧжӱде болбодыс! Бис экӱ јӧптӧшкӧн кийнинде оны ончо республикалар јӧмӧгӧн лӧ кожо бир аай турушкандар». Россияныҥ баштапкы президентиниҥ бу сӧстӧрине ол ӧйдиҥ ончо документтери керечил болор аргалу. Албатыныҥ айтканыла, «сӱрекей баалу сӧстӧр». Шак ондый болгон – Минтимер Шаймиев Россияныҥ бирлигин корыган!..

Оныҥ оноҥ до арыгы политический јӱрӱми толо, байлык ла кӧрӱмјилӱ болгон. Бойыныҥ бийик адыла Минтимер Шаймиев ороонныҥ тӧзӧлгӧлӧрин бектеген – шак ол кижи «Тӧрӧлис – текши Россия» деп партия тӧзӧгӧн. Кийнинде бу партия «Бирлик Россияга» кирген ле оныҥ Бийик Совединиҥ сопредседателине М. Ш. Шаймиев кӧстӧлгӧн.

Политик 73 јажында тергеезиниҥ јаанына барбай, ороонныҥ ӧзӱмин јӧмӧп тура, јиит политиктерге јол берерин угускан. Тургуза ӧйдӧ ол Татарстан Республиканыҥ государственный советниги деп тоомјылу ижинде иштейт.

База бир айдарга турганым. Татарстан јурт ээлемниҥ продукциязын чыгарары јанынаҥ Россияда, Красноярский крайды ээчиде, экинчи јерде турат. Улус јадар јерлер тудары јанынаҥ – баштапкы јерде. ВВП-ныҥ кемиле – алтынчы јерде. Акту бойы президент болгон ӧйлӧринде Минтимер Шаймиев Татарстанныҥ калыгыла кӧрӱми ӧскӧлӧнгӧнин, ӱзеери Татарстан кубулталар-перестройка ӧйинде РФ-ты корып аларына јаан болужын јетирген. Онызы чын!

Шӱӱлтелери бек, сананып алганын учына јетире бӱдӱрер, санаа-укаалу кижи. Санкт-Петербургтыҥ кӱндери ле Казан каланыҥ муҥ јылдыгы темдектелип турарда, М. Ш. Шаймиевтиҥ баштаҥкайыла Казандагы Петербургский оромдо эмдиги ӧйдиҥ ады јарлу евразий кижизине, Лев Гумилевко, бюст-кереес тургузылган. Ондо мындый сӧстӧр бичилген: «Мен, орус кижи, бастыра јӱрӱмиме татарларды јабыс кӧрӧринеҥ корыйдым…».

Татар карындаштарыстыҥ баштаҥ-кайыла Алтайда, тӱрк калыктардыҥ кабайы болгон јер деп, бистиҥ евразиялык тазыл-тамырларысты бирлик болгонын керелеген кереес темдек тургузылган. Татарстан Республиканыҥ баштапкы президенти М.Ш. Шаймиев анайда ок тӱрк калыктар јуртаган тергеелердиҥ ле ороондордыҥ јӧмӧлтӧ-болужыла Баштапкы тӱрк каганаттыҥ гран-кыйузында Алтайга – карындаш евразиялык калыктардыҥ алтын кабайына учурлалган кереес тургузар деп шӱӱлте эткен. Кыргызстанныҥ тӧс калазы Бишкекте 2017 јылдыҥ јайында ӧткӧн «Алтай цивилизация ла алтай тилдиҥ билезиниҥ карындаш калыктары» деп тӱӱкилик учурлу форумда бу баштаҥкай јарадылган ла јӧмолтӧ алган.

…Мен Совет ле Россиялык кеминде политиктиҥ, Татарстан Республиканыҥ баштапкы президенти М. Ш. Шаймиевтиҥ 80 јажына Государственный Думанаҥ уткуулду телеграмма аткардым. Оныҥ бажында акту алтай ӧзӧгимниҥ јылузынаҥ келген сӧстӧрлӧ мынайып бичидим: «Јебрен ле байлу Алтайдыҥ мӧҥкӱлеринеҥ, тӱрк калыктардыҥ эленчик тӧрӧлинеҥ Слерге, Минтимер Шарипович, татар калыктыҥ ат-нерелӱ уулына, Россия орооныбыстыҥ чыҥдый тӧрӧлчизине, бӱгӱнги ӧйдиҥ ады-чуузы чыккан кижизине, бойыстыҥ тоогонысты ла оморкогонысты айдадыс. Качалаҥду кубулталарлу ӧйлӧрдӧ Слер Россияныҥ государстволык бегин чыныктап, јаҥы ӧйдиҥ тӱӱкизинде оныҥ ӧзӱмине, јаҥ-јасак ажыра оныҥ јайрадылбазына, калыктар ортодо најылыкка сӱрекей јаан камаанарды јетирдигер.

Кӱндӱлӱ Минтимер Шарипович, Слерге бис Алтай Республиканы јаантайын ајаруда тудуп турганаар учун учы-кыйузы јок быйанду јӱредис. Анайда ок Слердиҥ Алтай Республика бу государстволык бӱдӱмиле артсын деген сӧзӧӧрди ундыбазыс». Мынайып, ого су-кадык кӱӱнзеп, ӱзӱлбес, ӧчпӧс эрчимдӱ ийделӱ болзын деп, уткуулымды «Јолыгар ачык, кудайлык коручы кожо болзын!» деген алкышла божоттым.

И. Белеков,

РФ-тыҥ Госдумазыныҥ депутады