Алтайдын Чолмоны

Ӱзӱк-бичиктӱ эл болгоныс

28.07.2020

Алтай калык Арасейге киргенинеҥ озо бичик-биликтӱ болгонын тӱӱки де, кеп-куучындар да айдып јат. Кириллица ла латиницанаҥ озо алтайлар ӱзӱк-бичикле тузаланганы керегинде јетирӱлер јаантайын учурайт. Је бӱгӱн ӱзӱк-бичик ундылып калган. Ол кандый бичик болгоны ла нениҥ учун јоголып калганы бӱгӱнги бистиҥ бичимелде.

Ӱзӱк-бичик (ол эмезе Тодо-бичик) бистиҥ бӱгӱнги бичижистеҥ чек башка. Ӱзӱк-бичикте таныктар бой-бойына јапшыныжып, ээчий-деечий ӱстинеҥ тӧмӧн јуралып барат. Кажы ла танык сӧстиҥ бажында, ортозында ол эмезе учында турганынаҥ башка бӱдӱмдӱ болуп јат. Ӱзӱк-бичикте бойыныҥ чӱми де, бӱгӱнги бичижиске кӧрӧ, аҥылу јаражы да бар.

Ӱзӱк-бичиктиҥ тӱӱкизин алзабыс, ол Ойрот-каандыктыҥ тӱӱкизиле јуук колбулу. 1635 јылда кӱнбадыш монголдор биригип, Ойрот-каандыкты тӧзӧп јат. Бу биригӱге алтайлардыҥ ада-ӧбӧкӧлӧри бойыныҥ кӱӱн-санаазыла база кирип, Ойрот-каанды бойыстыҥ кааныс деп чотоп баштагылайт. Алтайдаҥ ала Тӧбӧткӧ јетире, Тӱштӱк Эдилдеҥ (Волганаҥ) ала халка-монголдордыҥ јерлерине јетире јайылган Ойрот-каандык јаан ийде-кӱчтӱ биригӱ боло берген. Ийде-кӱчи ӧскӧниле колбой, каандыктыҥ кӧгӱс-байлыгын ӧскӱрер амадула ойрот каандар айландыра јаткан албатылардыҥ билимдерине ӱренип баштагылайт. Темирдеҥ мылтык-јепсел, ол тоодо уй-мылтыктар эдерге; кыра сӱрӱп, буудай ӧскӱрерге; туралар, калалар тудуп баштаарга ойроттор бу ӧйдӧ эрчимдӱ ӱренгилейт. Улуска бичик-билик ӱредерине база јаан ајару эдилет. Мында јаан тузазын улу ойрот нама-билимчи Јайаан-Пандита јетиргенин айдар керек.

Тӧбӧт јеринде јирме јылдаҥ ажыра ӱренген Јайаан-Пандита тӧрӧлине јанып, эски монгол бичикти јаҥыртып, оны Ойрот-каандыкта јаткан албатылардыҥ тилдерине эптештирип, 1648 јылда ӱзӱк-бичикти тӧзӧп јат (темдектезе, ӱзӱк-бичикте алтай тилде учурап турган «ј», «ҥ», «ӧ», «ӱ», таныктар бажынаҥ ла ала бар). Јаҥы бичик ажыра ойроттор Тӧбӧт јериниҥ, Индияныҥ билимдериле таныжат, мӱргӱӱл јаҥныҥ, философияныҥ, эмчиликтиҥ билимдерин бойыныҥ кӧгӱс-байлыгына кийдирип баштагылайт. Ойрот тилге ӱзӱк-бичик ажыра камык бичиктер кӧчӱрилген ӧйлӧр.

Ойрот-каандык тыҥыганыла колбой, ӱзӱк-бичик те элбеде јарлала берет. Ойроттордоҥ болгой, айландыра јаткылаган калыктар ӱзӱк-бичикле јилбиркеп баштагылайт: орустар, казахтар, кыргыстар, халка-монголдор, манјылар, кыдаттар бой-бойлоры ортодо ӱзӱк-бичикле эрмек-куучынды тутканы элбеде јарлу. Тӱӱкичи Г. П. Самаев бойыныҥ иштеринде алтай јайзаҥдар ла темичилер ӱзӱк-бичикле бичилген самараларла Арасейле колбу  тутканын база темдектейт.

Је ичбойында башталган тӱймееннеҥ улам, оныҥ кийнинеҥ келген јаан коромјылу јуу-чактаҥ улам, Ойрот-каандык јоголо берет. Оныла колбой телекейде ӱзӱк-бичиктиҥ јайылганы иле астап баштайт.

1756 јылда алтай јайзаҥдар Кайрылык сууныҥ јанында јуулыжып, Арасейге кирер кӱӱн-санаазын ӱзӱк-бичикле бичилген самаразында айдып јат. Мынаҥ ары алтайларда да ӱзӱк-бичиктиҥ учуры астайт. Оныҥ эҥ јаан шылтагы – алтайлар Арасейге киргенниҥ кийнинеҥ, ӱзӱк-бичикке ӱредер сургалдар, ӱредӱчилер гран-кыйу ажыра болуп калганы. Оныҥ ӱстине Алтайга келген Духовный миссия алтай тилди кириллицага эптештирип, јаҥы бичикке алтайларды ӱредип баштаганы. Бу ончозы ӱзӱк-бичиктиҥ јолын тыҥ чичкертип ийген.

Ондый да болзо, ол ӧйлӧрдӧ алтайлар ӱзӱк-бичикти ундыбаган. 1860-1861 јылдарда Алтайла јоруктаган В. В. Радлов ӱзӱк-бичикти билер алтайларга јолукканын бичийт. Байагы улустыҥ айтканыла, алтайлар бу бичикке Ойрот-каандык тужында ӱренип алгылаган. Духовный миссияныҥ бичимелдеринде алтайларда ӱзӱк-бичикле бичиген судурлар бар болгонын база тоолу јетирӱлер керелейт.

XX де чактыҥ бажында алтайлар ӱзӱк-бичикле тузаланып туратан. Темдектезе, бистиҥ аймакта јуртаган Кӧкӱл судурчы. Ол байлардыҥ, јайзаҥдардыҥ балдарына (тегин де балдарга) ӱзӱк-бичикти ӱредип јӱрген кижи болгон. Кӧкӱл судурчы кемди ӱзӱк-бичикке ӱреткенин бистиҥ аймактыҥ јаан јаштулары эмдиге јетире куучындап јат.

Алтайда совет јаҥ тургузылган кийнинеҥ алтайларды текши кириллица-бичикке, оноҥ латиницага (јаҥалифке), оноҥ ойто кириллицага ӱредип баштаарда, ӱзӱк-бичиктиҥ учуры чек тӱже берген.

Кӧкӱл судурчыныҥ калганчы ӱренчиктердиҥ тоозында болгон Каспа јурттаҥ Чынатов Калбанды айтпаска болбос. Ол Баштапкы телекейлик јуу тужында мобилизацияга алдыртып, тыловой иштерге јӱреле, тӧрӧӧн-туугандарга ӱзӱк-бичикле бичилген самаралар аткарып туратан. 1962 јылда Чынатов Калбан ӱзӱк-бичикле бичиген сӧстӧрди ГАНИИИЯЛ-га шиҥжӱ ӧткӱрзин деп аткарган. Бу ла ӧйлӧрдӧ ӱзӱк-бичик керегинде јетирӱлер Шабалинде јаткан Сергей Шабураковтоҥ ло Куладыда јаткан Айылдаш Анатовтоҥ алынган болгон. Је ГАНИИИЯЛ бу јетирӱлерди јууп, шиҥдеп, та нениҥ де учун бичимелдерди бичик эмес деп шӱӱлтеге келген. Мынайып, Алтайда ӱзӱк-бичиктиҥ узун тӱӱкизи тӱгенген…

Алтайда ӱзӱк-бичик јоголып та калган болзо, телекейдиҥ бир кезик талаларында ӱзӱк-бичик эмдиге јетире бар. Темдектезе, Кыдат јериниҥ ойротторы бӱгӱн ӱзӱк-бичикле окылу тузаланып јат. Монгол јеринде ӱзӱк-бичикке јаан ајару эдилип, калыктыҥ кӧгӱс-байлыгы деп чотолот. Россияда калмыктар 1924 јылга јетире ӱзӱк-бичикле окылу бичинген эди. Бӱгӱн калмыктар кириллицага кӧчӱп калган да болзо, је ӱзӱк-бичикти ундыбай, ондо-мында тузаланып, кееркедим бичик эдип салгандар.

Айдарда, бӱгӱн алтайларга ӱзӱк-бичик керек пе, јок по? Алдында алтайлар ӱзӱк-бичикле тузаланганы биске бӱгӱн кандый учурлу? Айдарга кӱч. Чындап, ӱзӱк-бичикти орныктырардаҥ болгой, алтай тилде ӧскӧ дӧ ӧҥзӱре сурактар камык. Је кем билер, айса болзо, бис ӱзӱк-бичикле качан бирде тузаланып баштазас (јурттардыҥ аттарын бичизес, ол эмезе јӱзӱн-јӱӱр эдимдерди, байрамдарды, той-јыргалдарды јарандырар кееркедим бичик эдип алзабыс), ол алтай тилге јаҥы ийде берер болор бо? Оныла колбой, алтайлар алдында мындый чӱмдӱ бичикти билип јӱргени калыгыстыҥ јаан кӧгӱс-байлыгыныҥ кереечизи эмес пе? Ондый болзо, ӱзӱк-бичикти орныктырып алганы калыгыстыҥ кӧгӱс-байлыгына јаан тузалу керек болор.

С. ТУГУДИН