Алтайдын Чолмоны

Бир јуруктыҥ тӱӱкизи

04.08.2020

Кажы ла јурукта бойыныҥ кичинек тӱӱкизи, јӱрӱми, јажыды бар деп бодойдым. Ондо ар-бӱткен де, улус та, тынду да согулган болзо, ол ончозы јӱрӱмниҥ элези. Ол элес-кереес, энчи, ис, эске алыныш болуп артып калат.

Алдымда билелик кӧмзӧдӧҥ алынган фотојурук: мында улдам А. В. Санаа, Эмурат акам ла бийик сынду, кӱдер-мадар таныш эмес кижи, кийиминеҥ кӧрзӧ, јуучыл ла кижи ошкош.

Фотојуруктыҥ тӱӱкизин сурулап угар болзо, бу 1975 јылдыҥ тулаан айы болуптыр. Тӧртӧн беш јыл мынаҥ кайра улдам «Советский Алтай» совхозто ишмекчи јолын улалткан тужы, беш уулдыҥ адазы, јанында ол тушта оогош уулы Эмурат 7 јашту, бир јылдаҥ улдам база бир уулду болор.

Улдам албаты-јонныҥ јӱрӱми, кӱӱн-санаазы, укаа-билгири, кӧгӱс байлыгы ӧҥжӱ, талдама, тереҥ, кеен, бийик  кеминде болзын деп иштеген. Тӱни-тӱжи кӱч иште, мал-ашта јӱрген малчыларды, јаҥы ӧзӱп келеткен ӱйени, ончо јерлештерин соныркадып, амыразын, танышсын деген сагышла Алтайыстыҥ, орооныстыҥ оморкодулу, јайалталу, солун улузын, бичиичилерин, кожоҥчыларын, актерлорын Балыктујул јерине кычырып туратан.

Бу фотојурукта ӱчинчи кижи база улдамныҥ сурагыла келген айылчы – Советский Союзтыҥ Геройы, генерал-майор Нестор Дмитриевич Козин. Бу кижиниҥ ончо јӱрӱми Тӧрӧлин корыыр ишле колбулу.

Ол полковой школдо оогош командирдиҥ курсантынаҥ баштайла, оноҥ 107 таҥмалу стрелковый дивизияныҥ командирине јеткен.  Оныҥ дивизиязы Москвада, Сталинградта ла оноҥ до ӧскӧ јерлерде ӧдӱп турган канду јуу-согуштарда турушкан.  Јалтанбазы, јуучыл ат-нерези учун Н. Д. Козин эки Ленинниҥ ордениле, Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ 1-кы степеньдӱ ордениле, «За оборону Москвы», «За взятие Берлина», «За освобождение Варшавы» ла оноҥ до ӧскӧ кайралдарла кайралдаткан.

Оныҥ учун бу ийделӱ, база јеҥил эмес јол ӧдӱп турган кижиле Акташ јурттыҥ фронтовиктери, Балыктујул, Паспарты јурттардыҥ улузы танышкан, јуу ӧйинде болгон кӧп учуралдарды јилбиркеп уккан.

Ол тужында бийик айылчы тулаан айда турлуларла јӱрӱп, сакман ижин, малчы улустыҥ јадын-јӱрӱмин кӧргӧн. Айылчыныҥ келгени ончо улуска солун, јарамыкту болгон, је бу туштажу јети јашту Эмурат акамныҥ сагыжына да, кӧксине де јаан ис артырган деп, ол куучындайт: «Мен баштап Нестор Дмитриевичти кӧрӧлӧ коркыгам. Бийик сынду, јаан оборлу, куучыны да ӱнгир. Бу кижи меге орус чӧрчӧктӧрдӧги Илья Муромецтий деп билдирген. Мениле эрмектежип, сурактар берип турарда, мен ойто јалтанбай, ол кижини бойсына бердим. Ол тужыныҥ кийнинде, байла, кӧп уулчактар генералдар болорго санангандар. Бис те, кичинек кара баштар, чогулыжып, будакты мылтык эдип тудунып, кем де командир, кем де солдат деп ойнойтоныс.

Айылчы меге јӱк ле тыш бӱдӱмиле эмес, анайда ок канча јылдар ӧткӱре ундылбас куучыны кирет. Нестор Дмитриевич јуу ӧйинде ӧштӱлердеҥ јажынып, бир айылга кирип  барган эмтир, анда сӧӧк чыгып јаткан. Ол межикте кижини чыгарала, бойы ого јадып, тынын корулап алган эмтир. Бу да учуралды эске алзам, ончо јӱрӱмин кӧрзӧм, бу Геройдыҥ јӱрӱмдик јолы керегинде бӱткӱл кино-эпопея соккодый тыҥытту кижи деп сананадым».

Канча јыл кайра болгон учуралды эске алдыртып, фотојурук оноҥ до ары билелик, тӱӱкилик кереес болуп, фотоальбомдо  јадар, анда тӧрӧли, албатызы учун иштеген, албаданган чын геройлордыҥ сӱри эмдиги ӱйеге кӧрӱп, эткенеер тузалу ба, алтамаар бек пе, јана баспас па деп сурагандый…

Алтынай САНАА