Алтайдын Чолмоны

Јакшыны сыйлаган ӱлекерлер

04.08.2020

2020 јылдыҥ кичӱ изӱ айыныҥ  15-чи кӱнинде Россия Федерацияныҥ президентиниҥ граждан јондыктыҥ ӧзӱмине ууламјылалган гранттары аайынча конкурстыҥ јеҥӱчилдери јарлалган. Видеоконференция аайыла ӧткӧн јуунды РФ-тыҥ президентиниҥ администрациязын башкараачыныҥ ордынчызы Сергей Кириенко ӧткӱрген.

Быјыл бу конкурска келген ӱлекерлердиҥ тоозы, ӧткӧн јылдардагызына кӧрӧ, эҥ ле кӧп болгон — 11085. Олордыҥ 2402-зи текши кеми 4,6 млрд салковойго турар јӧмӧлтӧ акча-манат алар. Јеҥӱчилдердиҥ ортозында анчада ла «граждандардыҥ су-кадыгын корыыры, су-кадык јӱрӱмге јилбиркедери», «јонјӱрӱмдик јеткилдеш, јонјӱрӱмдик јӧмӧлтӧ лӧ граждандарды корыыры» ла «билим, ӱредӱлик ле билгирлер тереҥжидер бӧлӱктер аайынча ӱлекерлерди јӧмӧӧри» деген ууламјылар кеминде ӱлекерлер кӧп.

Бистиҥ тергеебистеҥ јеҥӱчилдердиҥ ортозында «Алтай Республиканыҥ јонјӱрӱмдик службазыныҥ ишчилериниҥ биригӱзи» ассоциацияныҥ «Тузаланарына берериниҥ «Јакшыны јайа» деп јери» деген ӱлекери. Ол керегинде элбеде ӱлекерди башкараачы, ӧрӧ адалган ассоциацияныҥ јааны Альберт Тантаков куучындады.

—Бистиҥ ассоциация Президенттиҥ гранттарыныҥ конкурсында ӱчинчи јыл туружып јат. Бу бистиҥ экинчи јеҥӱбис. «Тузаланарына берериниҥ «Јакшыны јайа» деп јери» деген ӱлекерис ойноп алган јӧмӧлтӧниҥ кеми 400 муҥ салковой. Бу акча-манатка Шабалин аймакта јадып турган кенек ле јаан јашту улуска су-кадыгын орныктырар аҥылу јепсел-јазалдар алылар ла олорго бир канча ӧйдиҥ туркунына акча тӧлӧбӧзинеҥ тузаланышка берилип турар иштер јеткилделер.

Ӱлекердиҥ иштеер ӧйи быјылгы сыгын айдыҥ 1-кы кӱнинеҥ ала 2021 јылдыҥ сыгын айына јетире. Бу иштер Шабалин аймактыҥ эл-јонды јонјӱрӱмдик јӧмӧӧри аайынча башкартузына тӧзӧлгӧлӧнип ӧткӱрилер. Тем-дектелген ӧйдиҥ кийнинеҥ иштер оноҥ до ары улалар.

Республиканыҥ Шабалин аймагында 14656 кижи јадып јат. Ол тоодо 2158 пенсионер, јаан улус ортодо 1557 кенек. Јонјӱрӱмдик јӧмӧлтӧ аайынча башкартуда 11 јонјӱрӱмдик ишчи иштейт. Олор кажы ла кӱн јажы јаанап калганынаҥ, оорудаҥ эмезе бычык алганынаҥ улам бойын бойы јеткилдеп болбой турган улустыҥ курч сурактарын кӧрӧт. Аймак ичиле иштиҥ кӧргӱзӱлери, улустыҥ баштанулары аайынча су-кадыкты орныктырар јепселдер берип турар јер керек болгоны јарталган. Андый јер ачылган кийнинде, таҥынаҥ улуска баалу-чуулу јазалдар албай, оны ӧйине алып тузаланар, онойдо ок оны айылына экелтиртип алар арга болор, ол анчада ла ыраак турган јурттарда улуска јарамыкту. Бу јердиҥ ижи јаан јашту ла кенек улустыҥ јадын-јӱрӱмин эрчимделтип јарандырар, аргаларын кӧптӧдӧр, јонјӱрӱмдик јеткилдештиҥ чыҥдыйын тыҥыдар айалгалар тӧзӧӧр.

Ӱлекер кеминде коляска-отургыш, башка-башка бӱдӱм тайактар, массажерлор, вибромассажту бастыртар јазал, магнитотерапияныҥ јаҥжыккан јазалы, кулактыҥ јазалдары, тонометрлер, тамандарга ла кажыктарга массажерлор — ончо јаба 29 эдим. Темдектелгениле оны 176 муҥ салковой акчага аларыс.

Шабалин аймакта јаткан 200 кижиге бу ӱлекер аайынча болуш јетирилери темдектелген. Су-кадыкты орныктырар јепселдерди прокатка берер јер керегинде элбек јетирӱлер эдер эп-аргалар, јондык сетьтер ажыра эл-јонго јарлаарыс. Баштап тарый бир јазалды бир кижиге тузаланарга бир айга берерис. Ол аайынча јӧптӧжӱниҥ ӧйи ӧткӧн кийнинде, айалганы шиҥдеп, эдинер ӧйди улалтар арга болор.

Ӱлекердиҥ иштеер ӧйи тӱгенген кийнинде оныҥ турулталарын, чыҥдыйын шиҥдеерис ле ченемелисле ӱлежип, јанында аймактарда база мындый јерлер ачылзын деп, олорго ууламјылаарыс.

Бу ӱлекер аайынча ассоциация Шабалин аймактыҥ эл-јонды јонјӱрӱмдик јӧмӧӧри аайынча башкартузыла, тергеениҥ иш, јонјӱрӱмдик ӧзӱм ле эл-јонды ишле јеткилдеери аайынча министерствозыла, Шабалин аймактыҥ администрациязыла, аймактыҥ кенектер биригӱзиле ӧмӧ-јӧмӧ иштеер. Ассоциация былтыргы гранттардыҥ конкурсында туружып, база јӧмӧлтӧ алган деп темдектеер керек. Ол тушта бис 200 кире јаан јаштуларысты эмдиги ӧйдиҥ технологияларыла јууктада таныштырар амадула «Компьютер јанынаҥ билгирлер тыҥыдары» деген ӱлекер белетеген болго-ныс.

Президенттиҥ гранттарыныҥ кӧмзӧзи кандый бир ишти баштаарга баштапкы тебӱ берип јат. Бу учуралда јазалдар артып калар, ишти оноҥ до ары улалтарыс. Темдектезе, компьютерле иштеп ӱредер ӱлекер кеминде бис специалист јалдаганыс ла тӧрт ноутбук алганыс. Ӱлекердиҥ иштеер ӧйи тӱгенип калган, је бис бу техникала јаан јаштуларысты ӱредер ишти улалтып јадыс — башкартуныҥ туразында кып белетеп, кажы ла неделе сайын ӱредӱ ӧткӱредис (эм тургуза, пандемиядаҥ улам, уроктор токтодылып калган).

Быјыл бу ок ууламјыда Шабалин аймактаҥ база бир ӱлекер јеҥип алган. Оны Чаргыныҥ орто текшиӱредӱлӱ школыныҥ ӱредӱчилери белетеген. Не дезе, Чаргыныҥ округында — одоштой турган тогус јуртта — су-кадыгы кирелӱ текши тооло 73 бала, ол тоодо 11 кенек бала јадып јат. Олорды ӱредерге ле эл-јон ортодо эрчимдӱ јӱрӱмге темиктирерге аҥылу айалгалар тӧзӧӧр, аҥылу эдип ӱредер керек. Округта андый айалгалар јок. Бу канча јылдарга улалып келген курч сурак.

Чаргыдагы школдыҥ директоры Елена Казанцеваныҥ айтканыла, «Аҥылу балдар тапкан куулгазынду јер» деп адалган ӱлекериле ӱредӱчилер таҥынаҥ кып ачып, бу балдарга керектӱ айалгалар тӧзӧӧр, олордыҥ психологический ле физический су-кадыгын јарандырар, ӧзӱмин јеткилдеер, эл-јон ортодо јӱрӱмге белетеер ле ада-энелерге балдарыла колбу тудуп, јарамыкту эрмектежер арга берер. Ӱлекер аайынча ӧмӧ-јӧмӧ јартамал болушты Чаргыныҥ школыныҥ ӧмӧлигине «Интегра» деген коммерциялык эмес тӧзӧмӧл јетирген.

Ӱлекер быјылгы јаан изӱ айдаҥ ала 15 айдыҥ туркунына бӱдер. Тургуза ӧйдӧ окылу чаазындарла, акча-манаттыҥ баштапкы келетен бӧлӱгиле иштер ӧдӧт. Ӱлекер кеминде педагогтор аҥылу беженнеҥ ас эмес балдарла, олордыҥ ада-энелериле иштеер. Онойдо ок школдыҥ педагогторы аҥылу балдарла иштеерге ӱзеери ӱредӱ алары темдектелген. Таҥынаҥ кып «сенсорный» — балдардыҥ ончо сезим органдарын иштедер, аҥылу эдим-тудумдарлу, јазал-јепселдерлӱ болор.

Бу кыпта балдарга јарамыкту, токыналу болор, олордыҥ эди-каны тазыктырылар, олор ойындар ойноор, јуранар.

Президенттиҥ гранттарыныҥ конкурсына «граждандардыҥ су-кадыгын корыыры, су-кадык јӱрӱмге јилбиркедери», «јонјӱрӱмдик јеткилдеш, јонјӱрӱмдик јӧмӧлтӧ лӧ граждандарды корыыры» ууламјыларла кӧп ӱлекерлер келип, јеҥип турганы јакшы кӧргӱзӱ, орооныстыҥ граждандары бой-бойына буурзак ла килеҥкей, болушчаҥ болгоныныҥ темдеги.

Э. КУДАЧИНА