Алтайда неандерталецтиҥ истери

11.08.2020

Специалисттердиҥ шӱӱлтезиле, Алтайдагы Чагырский деп адалган куй ташта (Алтай крайда Краснощековский райондо Усть-Чагырка деп јурттаҥ ыраак эмес) јӱрген неандерталецтер 35 муҥ јыл кире ӧй кайра јоголып калган. Алтайдыҥ јерине эки толкула келген неандерталецтердиҥ јолдоры качан да бой-бойыла биригишпеген, тушташпаган деп, РАН-ныҥ Сибирьдеги бӧлӱгиниҥ археология ла этнография аайынча институдыныҥ палеолиттиҥ археологиязы аайынча секторыныҥ баш билим ишчизи Ксения Колобова айткан.

«Неандерталецтердиҥ баштапкы толкузыныҥ ӧйи 200 муҥнаҥ ала 100 муҥ јыл кайра ӧйгӧ келижет. Олор 100 муҥ јыл кайра јылыйып калган, экинчи толкузыныҥ ӧйи — 60 муҥнаҥ ала 40 муҥ (35 те муҥ болордоҥ айабас) јылга јетире кайра ӧйгӧ келижип јат. Онызын Окладниковтыҥ куй тажы аайынча кӧргӱзӱлер керелейт» — деп, ол билимчи айдат. Оныҥ эткен јетирӱзиле болзо, неандерталецтер Евразияда 40 муҥ кире јыл кайра јоголып калган, 30 муҥ јыл кайра ӧйгӧ јетире олор Испанияныҥ јеринде јаткан болгон.

«Кемдер олорды ӧлтӱргенин, нениҥ учун олор Јердиҥ ӱстинде јок болуп калганын кем де билбес» — деп, К. Колобова куучындаган. Билимчиниҥ шӱӱлтезиле, Алтайда неандерталецтердиҥ тоозы 100-теҥ кӧп эмес болгодый. Чагырский куй ташта јаткан јебрен кижи Европада, Поволжьеде ле Тӱндӱк Кавказта јаткан неандерталецтерге тӱҥдеш болгонын темдектеген. «Баштапкы толку» неандерталецтердиҥ арткан-калганын Денисовый куй таштаҥ (Алтай крайда Солонешенский районныҥ јеринде) тапкан.

Олор бизондорго, аттарга, туйгакту ӧскӧ дӧ тындуларга аҥдаган, кезикте мамонтко — тындулардыҥ куй ташта табылган сӧӧктӧриниҥ 6 проценти ого келижет. Мында мамонттыҥ јардыныҥ сӧӧгинеҥ белетеген эдим табылган. Анда табылган тудунар-кабынар не-немелердеҥ кӧрзӧ, неандерталецтердиҥ кӧбизи оҥколчылар (правшалар) болгон.

Чагырский куй таштагы турлу бойыныҥ структуразыла 5 муҥ километр ыраагындагы Германиядагы турлуга тӱҥдеш. Эки турлуда табылган таш бычактар бӱдӱми ле эткен эп-мары јанынаҥ тӱп-тӱҥей, јӱк ле материалыла аҥыланат: Европада кремнийдеҥ белетеген болзо, Алтайдагы Чарыш сууныҥ јанында — яшмоидтердеҥ.

Неандерталецтер Европадаҥ кӧчӧрин 80-70 муҥ јыл кайра баштаган. Бодоштыра алза, олор Каспийский талайдыҥ тӱндӱк јарадыла ӧдӱп, Алтайга кайда да 60 муҥ јыл кайра келип, бойыныҥ экологиялык јерин тапкан — кургак ла соок чӧлдӧрди.

Олордыҥ турлулары Алтайда ӱч куй ташта табылган — А. П. Окладниковтыҥ адыла адалган, Страшный ла Чагырский деген куй таштарда. Археологияныҥ ла этнографияныҥ институдыныҥ специалисттериниҥ айтканыла, олордо таштаҥ тудунар-кабынар не-немелер эдери јанынаҥ кайкамчылу јаҥжыгулар бар болгон. Узанатан таштарды кезикте ӧскӧ јердеҥ экелип туратан болуптыр. Темдектезе, Страшный деген куй ташта Чагырский деген куй таштаҥ ыраак јокто Чарыш сууны јакалай јерлердеҥ јууган сай таштаҥ белетелген таш бычактар табылган. Бу эки турлу ортодо јердиҥ ыраагы 50 километр кире.

Чагырский куй ташта казынты иштер ӧткӱрилерде, 1200 кире эдим табылган. Олордыҥ кӧбизи бизондордыҥ јиликтӱ узун сӧӧктӧринеҥ белетелген. Мынаҥ озо ӧйдӧ дезе јебрен улус сӧӧктӧрдӧҥ не-немелер этпей турган деген шӱӱлте болгон эди. Јебрен улустыҥ турлузы Алтайда табылбаган ӧйдӧҥ озо бу улус Волгоградтыҥ тӱндӱк јанында Сухая Мечетка деген јерде јатканы текшилей јарлу болгон. Датировканыҥ кӧргӱзӱлериле, јебрен улус анда 39 муҥ кире јыл кайра јатканы јарталган.

Бу јуукта Макса Планканыҥ (Лейпциг) эволюционный антропологияныҥ институдыныҥ генетиги Фабрицио Мафессониге башкарткан билимчилердиҥ ӧмӧлиги Чагырский куй ташта јӱрген јебрен кижиниҥ (кызычактыҥ) толо геномын јартаган деп јетирӱ јарлалган. «Алылган геномныҥ кажы ла бӧлӱк-участогы 27 катап кычырылган, оныҥ да учун мында јастырыш-неме јок» — деп, ол јетирӱде айдылат. Шиҥжӱчилердиҥ айтканыла, чагырский неандерталец генетически јанынаҥ, Денисовый куй ташта јаткан јебрен кижиге кӧрӧ, европей бӱдӱмдӱ јебрен кижиге тӱҥдеш.

Јебрен кызычактыҥ ада-энези башка-башка бӧлӱктердиҥ јебрен улузы болгоны чокымдалган (адазы — денисовец, энези — неандерталка). Энези јанынаҥ угы «чагырский» бӱдӱмге келижет, адазы јанынаҥ — туку јебрен, баштапкы неандерталецтердиҥ угы-тӧзиниҥ истери бар. «Чагырский» бӱдӱмдӱ јебрен улус таҥынаҥ башка јаткан. Олорго кӧрӧ, денисовецтер биригип, бир јерде кӧп тоолу улусла јаткан.

Текши алза, јебрен кижиле колбулу јажыттар эмди де сӱрекей кӧп. Је эҥ ле тӧс сурак — олор нениҥ учун јоголып калган…

Электрон СМИ-лердеҥ

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина