Алтайдын Чолмоны

Ойрот тил ӧзӱмдӱ јолында…

11.08.2020

Туулу Алтайдыҥ «Кызыл Ойрот» деген газединде (эмди «Алтайдыҥ Чолмоны» газет) канча онјылдыктар кайра јарлалган бичимелдерди кӧмзӧдӧҥ алып, эзедип  јарлаарын улалтып јадыс. Ол бичимелдер бӱгӱнги ӧйдиҥ албатызына канча онјылдыктар кайра јадын-јӱрӱминиҥ аайыла, сурактарыла таныжар арга берет.

Бичимелдиҥ бичилген аайы, тузаланылган сӧстӧр, сӧсколбулар ол ло бойынча, јаан кубулта јогынаҥ салылган.

ОБЛАСТНОЙ ЯЗЫКОВЕДЧЕСКИЙ НАУЧНЫЙ БАШТАПКЫ КОНФЕРЕНЦИЯНЫҤ ИТОГТОРЫНА

Ойротский бичик ле ойротский литературный тил Октябрьдаҥ ала тӧзӧлгӧн.

Ойротский тил ӧскӧ национальностордыҥ тилдери чилеп, каан Россиязында школдордо токтодулу болгон. Ойротияда каан тужында бир эмеш тоолу школдор болгон. Ӱредӱни олордо орус тилле ӧткӱрген.

Октябрьский Социалистический революцияныҥ кийнинде литературный тил ӧзӱп, Ойротияныҥ колкӱчиле јаткандарды социалистический культурага бириктирерине ийделӱ рычактардыҥ бирӱзи боло берди.

Социализмниҥ строительствозында тил сыраҥай јаан учурлу болуп јат. Албатыга ончо керектӱ болгонын, ол тӧрӧл тилиле алып болбой турган болзо, ол јадагай арткан албаты болоры јарт, танылу, оныҥ учун ленинско-сталинский национальный политиканыҥ тӧзинде  национальный тилди ӧскӱрер ишти элбедер, тӧрӧл тилле литература эдип саларында, школдор ло политпросветучреждениелер тӧзӧӧринде задача онызында болды.…

Ойротский литературный тилдиҥ баштапкы ӧзӱми, бичикти ӧзӧр эдер некелтени бӱдӱрерине, алфавитти тӧзӧӧр планда тилдиҥ баштапкы ӧзӱмин, баштапкы орфографияны, грамматиканы ла ӧскӧни де лаптап саларына турушкан болзо, калганчы ӧйдӧ дезе ойротский албатыныҥ производственный кӱчтерин ле материальный культуразы кубулган тӧзинде, литературный тилдиҥ, национальный литератураныҥ, стабильный орфографияныҥ, тилдиҥ литературный эрмеги бир болорыныҥ, терминологияны, стабильный грамматикаларды, анчадала синтаксисти ле литературный тилдиҥ стилистиказын ла ӧскӧни де ӧзӱмдӱ эдерине јаҥы задачалар кыйалта јоктоҥ тура берди.

Ӧткӧн јылдарда бу керекле ас эмес иш бӱтти, је ол координированный болбоды. Литературный тилди ӧзӱмдӱ эдеринде бӱткен иштиҥ јуулган бастыра ченемелин бир системага эдери керектӱ болгонын, оны школьный ишчилердиҥ, писательдердиҥ, авторлордыҥ ла  кӧчӱреечилердиҥ турушканыла шӱӱжерге керектӱ болгонын практика кӧргӱсти.

Бу задачаны бӱдӱрерге албаты ӱредуниҥ областной отделы 1940 јылда декабрьдыҥ учында областной языковедческий научный баштамы конференцияны јууды, ол сыраҥай керектӱ мындый сурактарды:

А) ойротский литературный тилдиҥ кирези ле оныҥ ӧзӱминиҥ перспективтери керегинде;

Б) общественно-политический терминдерди практический тургузары ла принциптери, база  кӧчӱриштиҥ качествозы керегинде;

В) ойротский литературный тилдиҥ алфавит ле орфографиязы керегинде шӱӱжип бӱдӱрди.

Языковедческий  научный  конференцияныҥ тӧс учурлузы литературный тилдиҥ нормаларын тургузарында, онын ӧзӱминиҥ ӧскӧ јолдорын таап аларында, орфографияны стабилизировать эдеринде, терминологияны тургузарына ээжи-принциптерди јартап тургузарына. Оныҥ практический кичееҥкейлӱ болгонында темдектелди.

Ойротский литературный тилдиҥ кирезиле, оныҥ ӧзӱминиҥ перспективтери керегинде докладла нӧкӧр Бабушкин, куучын айткан нӧкӧрлӧр социалистический строительствоныҥ сыраҥай јан јеҥӱлердиҥ шылтузында Ойротский тил сыраҥай кубулганын темдектедилер. Ол государственный официальный  тил, советский аппараттыҥ тили, школдорго ӱредӱниҥ тили боло берди, оныла јӱзӱн баазын дисциплиналарга учебниктер чыкты, ӱренчиктер муҥнаҥ тӧрӧл тилине билимге јединедилер.

Тилдиҥ ӧзӱминде ондый сыраҥай јаан кӧдӱриҥи Ойротский автономный областьтыҥ 20 јылы туркунына бӱтти, тилдиҥ исторический ӧзӱмине онызы сӱрекей кыска ӧй. Тегининде тилдер јӱсјылдыктарга ӧзӧдилер. Ойрот тилдиҥ тӱрген ӧзӱми, классовый обществоноҥ кӧрӧ, торт ӧскӧ тӧслӧ ол ӧскӧнине ле культураныҥ, тилдиҥ тӧзӧӧчилери эксплуататорлор эмес, ойрот албатыныҥ колкӱчиле јаткан массалары болгонына учурланат.

Бойыныҥ ӧзӱминде ойрот литературный ла эрмектиҥ тили мындыйыла байыган да, байып та туру:

А) интернациональный ла орус сӧстӧрди, темдектезе, совет, колхоз, промышленность, государство, Советский Союз, Конституция, полевод, доярка ла ӧскӧзин де тузаланганыла:

Б) тӧрӧл тилдиҥ сӧстӧринеҥ, ойротский тилдиҥ сӧс бӱдӱреечи суффиксыныҥ болужыла јаҥы терминдер, темдектезе, вождь-башчы, пятилетка-бешјылдык, рабочий-ишмекчи ле ӧскӧзи де бӱдӱргениле;

В) ӧскӧ сӧстӧрлӧ тузаланып, олордыҥ учурын јаҥы учурга, темдектезе, ударник-мергендӱчи, соревнование-мӧрӧй кубултканыла.

Литературный тилди тӧзӧӧринде ле кеберлӱ эдеринде художественный литературный роли сыраҥай јаан. Оныҥ учун тӧрӧл тилле литература тӧзӧӧри эрмектенер тилге сӱрекей јууктап, ууланар учурлу.

Сӧстӧрдиҥ тоозы јанынаҥ ойротский тил сӱрекей бай эмес ошкоштый кӧрӱнет, је тоозы дезе качествого кӧчӧр учурлу. Тоозы кӧп сӧстӧрлӧ чике тузаланып, элбек санаалар айдарга келижер. Темдектезе, Павел Кучияк писательдиҥ произведениелердиҥ тили сыраҥай чӱмдӱ болгоныла башкаланат. Нӧк. Кучияк тӧрӧл тилдиҥ лексический байыла јакшынак маневрировать эдет. Оныҥ произведениелериниҥ тили ойротский литературада аҥылу јерде турат. Павел Кучияк, орден тагынган чӧрчӧкчи Н. Улагашев бойыныҥ албатызына учурлу произведениелер берип, эмдигизине јетире танылу эмес болгон ойротский албатыныҥ творчествозыныҥ јӧӧжӧзин орус бичик кычыраачыларга кӧргӱстилер. Олордыҥ произведениелериниҥ тилин ойротский литератураныҥ мынаҥ ары ӧзӱминде кебери эдип салар керек.

Јаҥыс литературный тилди популяризация эдерине, ойротский литератураны јеткил эмес чыгарганы тутак болгонын куучын айткан улус темдектедилер. Оныҥ учун ойротский поэзияныҥ ла прозаныҥ эҥ артык кеберин бичикке чыгарып, бу литератураны кычырар улуска тӱрген једерин лаптаар керек. Ончо библиотекаларла  ла изба-читальняларда ойротский литератураныҥ отделениелерин тӧзӧп, ӱредӱчилерге литературный минимум тургузар керек. Тилдиҥ сурактарына общественный ајаруны тартарга, периодический печатьты элбек тузаланар керек. Квалификацияны кӧдӱрер курстар ажыра тӧрӧл тилдиҥ преподавательдерин ӱредер керек. Кӧчӱриштердиҥ ле газет тилин массага јарт, танылу эдип, мынызына кӧчӱришке ле редактированиеге тилдиҥ эҥ артык мастерлерин тартар керек.

Бу ончо мероприятиелерди бӱдӱрерге јартаачы элбек ишле колбоштырар учурлу. Культурный кӧчӱриштиҥ   ийделӱ рычагы, социалистический культураныҥ бастыра ӧзӱмине ойротский албатыныҥ кол-кӱчиле јаткан массазын, бичиктер аргазы тил болгонында литератураныҥ ончо оскӧ бӱдӱмдериниҥ тӧзи, тилдиҥ культуразы болгонын темдектеер керек.

Терминологияла кӧчӱриштиҥ качествозы керегинде докладтар  (нӧк. Куранаков ло Шабураков) сыраҥай јилбилӱ этти. Литературный јиит тилдиҥ терминологиязы сыраҥай тӱрген ӧскӧнинеҥ улам, бу суракты теоретический тургузарына бис сӱрекей соҥдоп турганыбысты куучындаган нӧкӧрлӧр јолду темдектедилер.

Терминологический иш башталганынаҥ ала, башка-башка ишчилердиҥ индивидуальный творчествозы болуп ӧткӧн. Оныҥ учун бир јанынаҥ ондый болгоны. Экинчи јанынаҥ дезе мынызына принципиальный кату јакылталар јок болгон учун, терминологияла иш канча-канча сӱрекей јастыраларга барды.

Ойротский тилге марксизм-ленинизмниҥ классиктериниҥ произведениелерин, партияныҥ ла башкаруныҥ сыраҥай керектӱ решениелерин кӧчӱрери, массовый, политический, научный, производственный, технический ле ӧскӧ дӧ литератураны чыгарары сыраҥай јӱрӱмдӱ задача. Оныҥ ортодо терминологияны јартап тургуспаганы, кӧчӱрген иштерди оҥдоп билери јанынаҥ качествозыла јабыс продукция берди.

Ӱредӱниҥ литературазында кижи оҥдоп болбос формулировкалар учурайт, сӱрекей јастыралар бар, онызы тӧрӧл тилдиҥ преподавательдери јанынаҥ јарабазы болот.

Оноҥ ары конференция «Кызыл Ойрот» областной газеттиҥ практикага јарабас кӧчӱрижин темдектеди.

Терминологияны баштатырар практический мероприятиелерди ле јакылталарды конференция тургузып, онызыла коштой кӧчӱриш ишти чике јолдоп кӧндӱктирерин, оны јарамыкту бийикке кӧдӱрерин темдектеди. Ончозынаҥ озо терминологияны канайда тӧзӧӧрин, оны бӱдӱреринде аайы-бажы јок болгонын ажындыра токтодып, конференция јартады.

Конференцияныҥ калганчы  доклады ойротский тилдиҥ алфавидине ле орфографиязына токтоды.

Школ керегинде башкаруныҥ ла партияныҥ калганчы решениелериниҥ  ле онойдо ок бастыра ӱредӱниҥ задачалары аайынча орфографияны тӧзӧӧр принциптерин тургузар сурак анчадала сӱӱрендӱ тургузылды. Мынызыла коштой орфографияныҥ кезик ээжилерин практикада аайы јок тузаланганынаҥ улам, эмди де бар орфография ла орфографический практика канча-канча једикпестӱ  болдылар.

Орфография керегинде докладты шӱӱшкени тӧс учурында, орфографический системаны тургузарда, оныҥ тӧзине салынган принциптерди кӧстӧӧрине ууланды.

Јер бойында орфографический иштиҥ кирезин шӱӱлтеге алып, орфографияныҥ сыраҥай актуальный мындый сурактарын: а) сӧстиҥ ортодо морфологический ле фонетический бичиир аайын (тазылда ла кожултада); б) сӧстӧрди, оныҥ бӧлӱктерин кожо ло башка-башка бичиири база дефисле тузаланарын јартачы ла јарталган сӧстӧр; служебный сӧстӧр лӧ бӧлӱгештер ле ӧскӧзинде; в) сӧстӧрдиҥ ичинде фонетический бӱдӱмдерди бичиири (ӱнгӱрлердиҥ гармониязы, ӱндӱлердиҥ узуны, ӱнгӱрлердиҥ ассимиляциязы ла ӧскӧзи де); г) интернациональный ла ӱрене берген сӧстӧрдиҥ орфографиязын тургузарын конференцияга темдектеди.

Тилдиҥ ле бичиктиҥ блаашту болгон канча-канча сурактарын јартап ийеринде конференция бӱдӱрген иш баштапкы ченеш болды. Тилдиҥ тӧс јолдорын темдектегениле конференция јарамыкту рольду болгоны јарт.

Таисия ТОЩАКОВА

(«Кызыл Ойрот» газеттиҥ 1940-чи јылдарда чыккан номерлериле архивте иштеп, бу материалдарды бистиҥ редакцияга эл библиотеканыҥ билим ишчизи Эльвира Чинина экелген. )

Кыска јартамал:

1. Глебов Николай Александрович (1899-1974) – орус совет бичиичи, журналист. 1949 јылдаҥ ала СССР-дыҥ Бичиичилериниҥ биригӱзиниҥ турчызы. Тӧртӧн јылдарда Ойрот автоном областьта иштеген, ижи «Кызыл Ойрот» («Красная Ойротия») газетле колбулу болгон.
2. Тощакова Таисия Макаровна (1902-1970) – языковед, филология билимдердиҥ кандидады. 20-ге шыдар кемиле јаан билим иштердиҥ, сӧзликтердиҥ, национальный школдордыҥ ӱредер бичиктериниҥ, методикалык  пособиелердиҥ авторы.