Алтайыс — баалу-чуулу тала

18.08.2020

Јараш Алтайыска туристтер чубажып, толо берерде, олордыҥ артырган сӱрее-чӧбиниҥ, јарабас кылыктарыныҥ сурагы ойто ло курчый берди. Анчада ла кезик јерлерде кыйралардыҥ ордына јӱске кийер маскалар, целлофандар ла о. ӧ. бор-кар немелер илерин јербойыныҥ улузы тыҥ јаратпайт. Бистиҥ корреспондент Клара Пиянтинова бу сурактар јанынаҥ Алтай Республикада кереестерди корыыр эл-јондык биригӱниҥ јааны Василий ОЙНОШЕВКЕ бир канча сурактарла баштанды.

—Василий Петрович, алдында АКИН болордо, Слер байлу-чуулу јерлерди быјартытпазы јанынаҥ бир канча иш ӧткӱргенер керегинде билерим. Оныҥ учун бӱгӱнги кӱнде бу јанынаҥ кандый иш ӧткӱрилетени керегинде бойоордыҥ шӱӱлтегерди айдып берзер?

—Озо ло баштап кандый иш эдип турганыс керегинде айдып ийейин, айса болзо, кемге де тузалу болор.

Јылдыҥ ла барып, Алтай крайдыҥ гран-кыйузында агаштарга буулаган «кыйраларды» арчыганыс. Ол кый-ралар кӧп сабазы кичинек арчуулдар, целлофандар, носоктор, шнуроктор… Бир катап барала, Кадынныҥ јанында турган теректердиҥ алдында будактарын ӱзе кезип таштаганыс. Агашка «кыйра» буулаары кезем астаган. Бери јанында Татарстанныҥ кереезиниҥ јанында эки чакы кондырала, ортозына кендир армакчыдаҥ илип салганыс. Јылдыҥ ла келеле, ол армакчыны јаҥыртып койотоныс, нениҥ учун дезе байагы «кыйралар» ӱзе бери кӧчкӧн.

Байлу кӧп јерлерге јартамал тексттерлӱ щиттер тургусканыс: ажуларда, аржан-тоҥмок сууларда, археологиялык кереестерде. Ол щиттердиҥ эмди тоолузы ла арткан. Байла, кемге де керек, кодороло апарып тургандарга. Кезик јерлерде тургускандары тоолу кӱн чыдашкан. Темдектезе, Аржан-Сууда щиттерди эртезинде ле Кадынга чачкылап ийген.

Башкаруга программа белетегенис. Јолдордыҥ јанында байлу јерлерди јазазын деп. Је башкару бастыра керекти аймактар сайын чачып ийген. Олор дезе, јакаруны бӱдӱрер болуп, сӱрее-чӧп чачар деп, кезик јерлерде агаштаҥ кайырчактар эткилеген. Је ол кайырчактарда сӱрее-чӧпти тартпаста, олордыҥ аҥказы ажып, сӱреези јер ӱстине јайылгандары бар болгон.

—Айдарда, јаантайын сӱреени тартар керек?

—Эйе. Эмди јурттарда контейнерлер тургузып, бир јерге тарткылап туру не. Темдектезе, Бш-Ӧзӧктиҥ сӱрее-чӧбин Кан-Оозы апаргылап јат. Је олор јалаҥда, боочыларда турган сӱреени тартпай јат ине. Кем де олорго акча тӧлӧбӧс. Айдарда, бу суракты республикан кеминде кӧдӱрип, бюджетке акча салар керек. Оноҥ кезик јерде агаш кайырчактардыҥ ордына сӱреезин кӧдӱрип јууп алар эдип темир контейнерлер тургузар керек.

Чуйдыҥ јолыныҥ јанына сӱреениҥ баштыктарын салатан јерлер база эдер керек. Кӧп улус, Новосибирск, Барнаул јаар сӱреезин кайра тартпаска, одуланган ла јерине артыргызып койодылар. Јолчыларла ол јанынаҥ јӧптӧжӧр керек болор.

—А бу Интернетте сӱрее-чӧп јуурга турган улус табылат. Олорло канай иштеер?

—Онызы јакшы керек. Је «компанейшина» деген неме болбос учурлу. Ондо кезик улус келип, Алтайга амыраарга шылтак таап тургандары база бар деп бодойдым. Сӱреени арутаары јанынаҥ бӱткӱл программа болор керек.

—Бистиҥ тайга-таш ӱзе ле сӱрееленип браады дежет не. Оны јербойыныҥ ла улузы чачып турган эмес пе?

—Эйе. Былтыр Себиниҥ боочызында мӧштӧрдиҥ ортозында бассам, ондо не јок деер. Ондо кӧбизи јербойыныҥ улузы кузуктап јат ине. Бойыстыҥ улусла кӧп иштеер керек. Јурттарысты кӧрзӧӧр, кезиктериниҥ јанында суулардыҥ јаны ӱзе шил, целлофан… Администрациялар база тыҥ иштезин. Нениҥ учун Јопон јеринде ару? Ондо јаан класстардыҥ ӱренчиктери оромдор арутаар иште кыйалтазы јогынаҥ туружар учурлу. Јаанап келеле, ол сӱреени бойлоры чачпас.

Бастыра Арасей тергеезинде иш ӧдӧр учурлу. Бистиҥ республика јозок кӧргӱскен болзо, сӱреен јакшы керек болор эди. Мен бойым айылымда пластик болуштопторды башка јууп баштадым. Је оноҥ оны бадырып болбой баратан эмтир. Каланыҥ учында пла-стик алар јер бар, ондо кезикте улус јок болот. Бу да керекти кӧрзӧбис, бӱткӱл государствоныҥ политиказы керек болгоны кӧрӱнет. Европада сӱрее-чӧплӧ канайда иштеп турганыныҥ ченемелин алар керек. Ондо бу керекке сӱреен јаан ајару эткилеп јат. Озо ло баштап «менталитет» деген кӧгӱс-санааны солыыры керектӱ болуп јат.

—Сӱрее-чӧптиҥ сурагы кажыбыстаҥ ла камаанду болгоны јарт. Ого озо ло баштап нени эдер керек?

—Бойыныҥ кийнинеҥ сӱрее-чӧп артырбас, айлы-јуртын јудатпас керек.

Јаҥда отургандарга сӱреени тӧгӧри јанынаҥ айалга тӧзӧп, јаан јартамалду иш ӧткӱрерин ундыбазы јаан учурлу.

—Јопон јеринде школдыҥ балдары сӱрее-чӧп јууп јат деп айттыгар. Бисте эмди балдарга пол до јунарга јарабас эмес пе?

—Онызы јастыра деп сананадым. Акцияларды ӧткӱрип, балдарды тӱҥей ле бу керекке јууктадары керектӱ. Туристтердиҥ кийнинеҥ сӱрее-богын јуур эмес, а бойыныҥ јуртында јаткан оромында арутаар иште турушкылазын. Кийнинде, јаанап келеле, сӱреени чачардаҥ озо канча катап сананар. Је бу канча-канча јылдарга ууламјылу иш болор керек. Бӱгӱнги ле кӱнде бир-эки акция эткени јакшы, је ол ээчий кампания…

—Куучынар учун јаан быйан. Јолыгар ачык болзын.

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина