Алтайдын Чолмоны

Jӱрегиме кару улусты эзедип…

01.09.2020

Jажым jаанап, ӧткӧн ӧйлӧрди сананып, мени ачык jӱректӱ, бастыра немени ӧзӧгиме jуук эдип аларына ӱреткен эне-адага быйанду jӱредим.

Кӱч-кату ӧйлӧрдӧ бисти азыраган энем Нина (Унут) Тутанаковна Чалчикова Шыргайты jурттаҥ, 1923 јылдыҥ, адазы иркит сӧӧктӱ Тутанак (Шыргайтыда баштапкы тура туткан кижи) ла энези Сӱӱри (бойыныҥ ӧбӧкӧзи Ирбичина), тоҥжаан сӧӧктӱ. Бастыра Шыргайтыныҥ бала-барказы бу айылга jуулып, талкан, кӧчӧ согор. Кыйгас jок, кӱӱнзек улус болгон.  Кудай бергениле бу биледе тогус бала болгон. Эзен-амыр артканы тӧртӱ: Унут (энем), Мишек (оогоштоҥ ала будынаҥ кенек болгон), Таный, Павел. Адазы эрте jада каларда, бу балдар энезиниҥ колында артып калгандар.

Энем баштапкы класстарда Шыргайтыда ӱренген. Школго эрте барып jатса, jаткан уйларды тургузып, буттарын jылыдар, чаазын jок, кийим тудум jедикпес ӧйлӧр болгон. Бежинчи классты Бешпелтир (Беш-Ӧзӧк) jуртка барып ӱренерге амадаган, је айылда энезине болужарга база керек болгон. Шыраҥкай кызычак таҥ эрте туруп, jаан улусла кожо теҥ-тай иштеген: аш-курсакты ӱзе белетеер, талкан-кӧчӧ согор, уйды саап, каймак-сарjу эдер, кийимди ончо бойы чыныктап кӧктӧӧр. Jиит тужы jуу-чакка келишкен. «Большевик» колхозто аш коркышту арбынду бӱдер, колхозчылар государствоныҥ планын ажыра бӱдӱрер. Снап буулаар, эки колдыҥ кӱчиле кандый иш эдилбеди эмеш. Фронтко меелей, кийим кӧктӧп аткаратаны кайда. Jуулу-чакту jердеҥ похоронка бичик келзе, бичик билер балага кычыртар, канча улустыҥ калак-сыгыды ӧзӧккӧ ӧткӧн. Кийис чӧйилер, бала jаанаар. Энемниҥ чотко-тоого jайалталу болгонын таайы Камылды (кийнинде кайын адазы болгон) сезип, энемди чотко ӱреткен. Колхозто учетчик болуп иштеген. Jуу-чак божоды, jеҥӱни кӧдӱриҥилӱ уткуп, колхоз jаан казан аскан. Jаҥы jӱрӱм, ороонды орныктырар керек, ойто ло уур иш.

Jӱрӱм оноҥ ары кӧндӱгет…

Энем кижиге барып, jурты келишпей каларда, колында эки jаш балалу арткан. Адама ачынып-тарынып турганы бир де санаамга кирбей турган. «Бис jаан улус оҥдошпой jӱргенисте, слер карындаштарыгарла кару jӱрӱгер. Бу jууда кандый кӧп албаты короды, эмди кажы ла баланы кичеер керек» — деп айдатан. Энем партияга кирип, jуундарга эмезе ары-бери барганда, Саша карындажымла кожо ӧйди jанында тӧрӧӧндӧрдӧ ӧткӱретенис. Шыргайтыда ол ӧйдӧ кӱдели ӧскӱрген сырзавод иштеген, оныҥ ижин кӧрӧрис.

1952 jылда энемди городто чотоботтыҥ курсына ийген. Ондо ӱренген деп бичиктӱ кижи кайда ла иштеер болды:  кассир, садучы, бир ӧйдӧ бозу да азыраган. Кайда ла ишке барза, мени кожо алып таскадар, бастыра кыраларды, обоолорды, чабынды кемjиир, рулетканыҥ учун тудуп, кулаш, аршин деп сӧстӧрди jакшы билип алгам.  Ол ӧйдӧ солдаттар келип, аш тартар. Ол аш изибезин деп, тӱниле иштегилеер, веянкала согор.  Ашты ӧрӧ-тӧмӧн собурар, тӱнде будумды ашка сугала, качан ижи божоор деп, энемди сакыырым.

Шыргайтыда  геологтор  иштеген, ондо коммунисттер бар болгон. Ол улус jурттыҥ организациязыла кожо jуундаар. Энем ол ӧйдӧ бу улусла канай кӧндӱре орустажып куучындажар деп санааркап турар. Ол туштагы улустыҥ турумкайын, чыйрагын кайкайдым, ижин эделе, ӧлӧҥгӧ, аш ижине, мал тӧрӧдӧрине ӱзе болужып туружар.

Сыйны Таный эjем база jаштаҥ ала ишке темиккен, Мишек таай jуу ӧйинде бала-барканы баштап иштеген. Карындажы Павел таай эр кемине jедип, Бешпелтирдиҥ 7 класс школын божоткон,  17 jашту  јиит Кӱнбадышта (Япония) jууда туружып, 1951 jылда эзен-амыр jанган.

Бис эс-бос jаанай береристе, энем ӧӧй адамла, jууныҥ туружаачызы Сӱдей Тӱнтеевич Селешевле биле тӧзӧп, 22 jыл нак jуртаган. Бис «ака» деп адаган да болзос, је ол биске чындык ада болды. 1975 jылда Беш-Ӧзӧктӧ jурт Совет ачыларда, акам председатель, энем бухгалтери болуп иштегендер. Оноҥ амыралтага барган.

Олор мениҥ ле карындажымныҥ балдарын  кӧрӱжер кару jаане ле таадак болгондор.

Энем ак-чек ижи учун ороонныҥ бийик кайралдарыла кайралдаткан, тылдыҥ ла иштиҥ ветераны (1941-1945 jj.).

***

Акам Сӱдей Тӱнтеевич Селешевтиҥ угы-тӧзи Беш ичиниҥ тодошторынаҥ, 1922 jылда  чыккан.  Jаш  тушта энези эрте божогон, ӧскӱстиҥ jӱрӱми башталган. Кожо чыккандары Атаан ла Балый. Ӧӧй энези ӧӧй лӧ. Адазы Тӱнтей (тӱнде чыккан учун онойып адаган) мал-аштыҥ аайын jакшы билер, уктап тударга албаданатан. 30-чы jылдарда jабарлаш, jаман кӧрӱш башталарда, бу билени айдуга апарган. Акам билениҥ карыкчалду ла оныҥ jӱрӱмине јеткен бу ӧйдиҥ jаан салтары керегинде кӧп куучындабайтан.

Шыраҥкай уулчак Бешпелтирде 7 класс ӱредӱзин бастыра jурттардаҥ келген 26 балала кожо 1940 jылда божоткон. Олор бу школды  божоткон баштапкы ӱренчиктер болгон. «Ойрот-Турада ӱредӱчилердиҥ рабфагына тӧрт кижи барганыс. Учына jетире Н. Ш. Шонкоров ло мен ӱренгенис. Ол ӧйдӧ ӱредӱге, ишке јилбиркек, турумкай болгоныс. Биске 130 салковой акча берер, ӧскӧлӧрине 60 салковой» — деп, акам эске алынатан.

1941 jылдыҥ кичӱ изӱ айыныҥ 20-чи кӱнинде ӱредӱчилердиҥ удостоверениезин алып, тӧрӧлин кӧстӧп jангандар. Ӱредӱчиниҥ ижин 19 jаштуда баштап ийген. Эки кӱннеҥ jуу башталды. Ӱредӱчилерди баштап черӱге албаган. Тӱште ӱренер, оноҥ колхозтыҥ ижин иштеер.

Военкоматтыҥ бичиги аайынча акам канду jууга 1942 jылдыҥ чаган айыныҥ 20-чи кӱнинде атанган. Озо баштап Томскто линейный телеграфтыҥ колбузын ки-чеерине ӱренген. Оноҥ бичикчи кижини офицерлер белетеер кыска курстарга аткарган. Экинчи Белорусский фронтто колбу jанынаҥ командир болгон. Фронтто колбуныҥ ижин бийик кеминде бӱдӱргени учун кӧп кайралдарла кайралдаткан («За боевые заслуги», «За взятие Кенигсберга», «За победу над Германией», «30 лет Советской армии и флота 1948 г.» медальдар).

Jуу-чак учына jедип, 1945 jылда божоордо, албаты jанып баштаган. Кожо чыккандары jууда корогон, незин меҥдеер, ӱрене берген колбуныҥ ижинде арткан. Белоруссияда Полесский областьта техник-связист болуп, службазын кӧндӱктирген.

1948 jылда, jуучылдыҥ jолыла барарга, jеринеҥ характеристика бичик экелзин деп айткан. Тергеенип jазанала, Алтайына келип, бичикти бичидер болзо, ӧштӱниҥ балазы (сын врага народа) деп чокымдап бичип берген. Байла, ӧскӱс кижини килеери чыкпаган. Белоруссияга ойто келип, бичикти кӧргӱзерде, офицер «сени бис ӱредӱге алар аргабыс jок, мында кӧп jажытту иш болор»  деп айтты. Jе канайдар, 1948 jылда запаска чыгып, јер-Алтайына јанган. Байла, кандый да ачымчы-лу ӧйлӧрди ӧткӱрип,  Оҥдойдо, Кан-Оозында иштеген. Jаан аказыныҥ кызы Шыргайтыда jаткан, ого келип токтоп, ӱредӱчиниҥ ижин баштаган. Балдарга кару, олордыҥ кӧрӱмиле кӧрӱп,  ӱлгерлер чийер, басняларды алтай тилге кӧчӱрип куучындаар. Кийнинде бойы кӧп баснялар бичип, бичимелдерин артырган.

—Кайда болдыҥ, кайда болдыҥ сен, кара куранак?

—Кулур тарттым, кулур тарттым мен кара куранак…

Бу jолдыктарды балдар эмдиге jетире эске алынат.

Энемле кожо бир де иштеҥ jалтанбас, кандый ла ишти ак-чек бӱдӱрер. Бӱдӱмиле акам чек, сӱрекей кӧп кычыратан.  Алтай улус ӧбӧкӧзин, темдектезе, «уулы эмезе кызы» деп чийдирзе, эптӱ болор деп айдатан.

Акамды Барагашта совхозтыҥ ишчилериниҥ jааны эдип кӧстӧгӧн, ондо ак-чек, эрчимдӱ иштеп, jажы jаанап, чыккан jерине jанар деп амадузы бӱдет. Беш-Ӧзӧккӧ келип,  учетчик болуп, бригадада улустыҥ ижин кемjип-чоттоор иште иштеген. Мында jурттыҥ бастыра ижинде баштаҥкайлу, эрчимдӱ туружат. Ичкери кӧрӱмдӱ бойы ар-бӱткенле колбулу сурактарды тереҥжиде шӱӱп, јолду шӱӱлтелер айдатан. Областьтыҥ газеттериле колбу тудуп, бичимелдер бичиген. Бу кижиниҥ кылык-јаҥыныҥ аҥылузы — суракты кӧдӱрген-тургускан кийнинде, бойына тузалу болорын сананбай, текши эл-јонго јарамыкту јанын озолондыра кӧрӱп, шӱӱп отуратан. Билезине сӱрекей кару болгон. Биске ӱнин бир де  бийиктетпес, бисти чыдадып, балдарыска кару таадазы болгоныла оморкойдым. Акамныҥ салымын-jӱрӱмин кудай, байла, јууныҥ-чактыҥ јылдарында корулап јӱрген деп сананадым. Кару Акамла оморкойдым.

Јӱрӱминде ак-чек, једимдӱ иштеп, бийик кайралдарла кайралдаткан, тоомјылу ла кару улузыстыҥ јӱрӱмин эске алганымда бойыныҥ амадузы бар. Ӧзӱп јаткан јаш ӱйе олордыҥ ӧткӧн јолын баалап, оморкоп ӧзӧр. Калык-јон бой-бойын тооп, јурт калыҥ, амыр-энчӱ ӧзӧрине иженедим.

В. НУРЕЛОВА,

јууныҥ балазы, 8 барканыҥ ла

5 унуктыҥ jаанези