Алтайдын Чолмоны

Бала учун бастырабыс каруулу

07.09.2020

Јаҥы ӱредӱлу јыл башталганыла колбой, калада ла јурттарда јӱрӱм экпинделе берди. Оромдордо ӱредӱге капшайлап барып јаткан ӱренчиктердиҥ ле студенттердиҥ тоозы билдирлӱ кӧптӧди. Эне-адалардыҥ ла ӱредӱчилердиҥ база шакпыртту ӧйи келген. Балдардыҥ ӱредӱзи, кылык-јаҥы ла олордыҥ су-кадыгына јеткер болбозын јеткилдеери баштапкы јерде турат.

2020-2021 ӱредӱлӱ јыл кӱч айалгада башталган. Эҥ ле озо кирелендириштердиҥ ээжилери тургузылган. Мынаҥ улам ПДН-ныҥ ишчилери бойыныҥ профилактикалык ижинде бу ээжилерге тайанып, кубулталар эткен. Ӱредӱ тӧзӧлмӧлӧрдӧ ӱредӱниҥ јаҥы эп-аргалары кийдирилген, ол тоодо ыраактаҥ интернет ажыра колбу тудуп ӱредери. Бу ок ӧйдӧ јажы јетпеген балдар каршулу керек кылынбазын деп база ајару керек. Мындый иштиҥ ууламјызы керегинде полицияныҥ майоры, јажы эр кемине јетпеген балдардыҥ сурактарыла ОДУУП ла ПДН бӧлӱгинде иштеп турган баш инспектор Ирина ЦАРЕВА куучындайт.

—Ирина Александровна, полицияныҥ ишчилери јаҥы ӱредӱлӱ јылда кандый профилактикалык иштер ӧткӱрер?

—Јаҥжыкканы аайынча, ӱредӱ тӧзӧлмӧлӧрдиҥ ӱренчиктериле профилактикалык куучындар ла акциялар ӧткӱрилер, бу тушта јаан ајаруны санитарный некелтелерге салар.

Автоинспекторлор балдар јолдо сынык-бертик албазын деп амаду тургузат. Олор јажы јетпеген балдардыҥ јолдордо кылык-јаҥына ајару салар.

Улус јаткан јерлерде ле айылдар сайын рейдтер ӧткӱрилер. Профилактикалык тооалышта турган јажы эр кемине јетпеген балдарла, јаан улустарла јартамалду иштер ӧткӱрер.

Јажы эр кемине јетпеген балдардыҥ сурактарыла иштеп турган ишчилер шорлу билелерди анаҥ ары шиҥжӱлеер, балага эне-адалардаҥ салтар болбозын јеткилдеер.

—Бӱгӱнги 12-17 јашту балдар кандый каршулу керектер кылынат? Бу керектердиҥ каруулары кандый?

—Россияныҥ Федерациязыныҥ Административный кодексинде административный тап-эрикти бусканы аайынча, јажы эр кемине јетпеген балдар (16 јаштаҥ ала) кылынган кылыгы учун каруузына бойлоры туруп јат.

Јӱк ле элбеде таркаган керектерге токтойлы:

—«Јойу кижи эмезе јолдыҥ јӱрӱжинде турушкан ӧскӧ кижи јолдыҥ јӱрӱжиниҥ ээжилерин бусканда»  деп 12.29 тизимде темдектелгениле, каруузына озолондыра токтоду јартамал ла јойу улуска 500 салковой штраф, велосипедтӱ ле јолдыҥ јӱрӱжиниҥ ээжилерин бускан кижиге 800 салковой штраф салынар.

Кезик тизимдерде (Административный кодекстиҥ  12 бӧлӱги) јолдыҥ јӱрӱжиниҥ ээжилерин бусканда штрафтыҥ кеми 30000 салковойго чыгар.

—«Согоры (токпоктооры)» деп 6.1.1 тизимде —  каруузына 5000 салковойго турар административный штраф салар, 15 кӱнге отургузар, эмезе кыйалтазы јогынаҥ 120 саат иш берер;

—6.8-6.9 тизимдер наркотиктерле колбулу: олорды садып, јажырып ла тудунганы учун 4000 салковой штрафтаҥ ала 15 кӱнге отургызарына јетире каруу салынар;

—«Таҥкы тартарын токтодоры керегинде федерал  јасакла јӧптӧгӧн јасакты бусканда» деп 6.24 тизим — штраф 500-теҥ ала 3000 салковойго јетире;

—«Полицияныҥ ишчизиниҥ јакарузын бӱдӱрбегенде» деп 19.3 тизим — кеми 500-теҥ ала 1000 салковойго јетире штраф эмезе 15 кӱнге  административный арест;

—«Кичинек јаман кылык эткенде» деп 20.1 тизим — 500-теҥ ала 100 000 салковой акчага чыгара штраф  эмезе 15 кӱнге административный арест. Такып мындый ла кылык кылынганда 100000-наҥ ала 300000 салковой акчага јетире административный штраф  эмезе 15 кӱнге отургызар;

—«Јарабас јерде аракы ичкенде эмезе наркотиктер (психотропный, јеткерлӱ, баш јӱӱлер немелер) тудунганда»  деп 20.20 деп тизим —500-теҥ ала 5000 салковойго јетире штраф салынар эмезе 15 кӱнге отургызар;

—«Эл-јондык јерлерле эзирик јӱргенде» деп 20.21 тизим — 500-теҥ ала 1000 салковойго јетире штраф  эмезе 15 кӱнге административный арест;

—20.29 тизим — «Экстремистский литератураны чыгарганы ла таркатканы» учун 1000-наҥ ала 3000 салковойго јетире штраф салынар эмезе 15 кӱнге отургузар; јамылу ишчилерге –2000-наҥ ала 5000 салковойго јетире штраф; юридический тӧзӧлмӧлӧргӧ – 100 000-наҥ ала 1 миллион салковойго јетире.

Бала 16 јажына јетпеген учуралда, каруузына эне-адазы турар (РФ-тыҥ КоАП-ыныҥ 5.35 тизими). Јажы эр кемине јетпеген бала (16 јашка јетире) аракы ичкенде эмезе наркотик тудунганда, каруузына база эне-адазы турар, олорго 1000-наҥ ала 2000 салковойго јетире штраф салынар. Јажы эр кемине јетпеген балдардыҥ, эне-адалардыҥ административный материалдары муниципальный камыстарга аткарылат, мында шӱӱжилет.

—Јажы эр кемине јетпеген балдар кандый каруулу болгоны јартала берди. Јаан јашту улус јажы эр кемине јетпеген балдарга каршулу керек эткенде, олор кандый каруузына турат?

—Јажы эр кемине јетпеген балдарды аракыга, балыр јӱрӱмге, таҥкыга, наркотиктерге ӱредип турган јаан јаштуларды каруузына штрафла тургузат эмезе 15 кӱнге отургузып јат.

2020 јылдыҥ ӧткӧн ӧйинде полицияныҥ ишчилери 35 кижини јажы эр кемине јетпеген балдарды аракыга ӱреткен деп бурулап, административный материалдарын муниципальный камыстарга аткарган.

Јажы эр кемине јетпеген балдарга аракы сатканы учун (ол тоодо сыра) каруузына штрафла тургузылат,  јаан улуска 30000-наҥ ала 50000 салковойго јетире; јамылу иште улуска 100000-наҥ ала 200000 салковойго јетире; юридический тӧзӧлмӧлӧргӧ 300000-наҥ ала 500000 салковойго јетире (РФ-тыҥ КоАП-ыныҥ 14.16 тизиминиҥ 2 бӧлӱги).

Быјыл Алтай Республикада јажы эр кемине јетпеген балага садуныҥ 13 јеринде аракы сатканы јарталган. Јасак бузаачыларга 390000 салковой штраф салынган. Керек такып болзо, ол тушта олорды уголовный каруузына тургузар (РФ-тыҥ УК-зыныҥ 151.1 тизими).

Јажы эр кемине јетпеген баланы керекке кийдиргени учун јаан улус уголовный каруузына туруп јат. Эне-адазы балазына казыр болгондо, база уголовный каруузына туруп јат (РФ-тыҥ УК-зыныҥ 156 тизими), олордыҥ јайымын 5 јылга кирелендирер  аргалу.

Россияныҥ Федерациязыныҥ Конституциязыла болзо, бир кижиниҥ тап-эриктери ӧскӧ кижиниҥ тап-эриктерин буспас учурлу. Полицияныҥ ишчилери Россия тергеезиниҥ албатызыныҥ јилбӱлерин јаантайын корыйт.

—Куучынныҥ учында эне-адаларга балдарын корыыр кандый эп-сӱмелер айдып береригер?

—Эҥ ле учурлузы — баланыҥ школдогы јӱрӱмиле јилбиркеер керек. Школдыҥ социальный педагогыла, класстыҥ башкараачызыла јаантайын колбу тудар керек. Кандый ла учуралда слер оны јӧмӧӧр деп, бала билер учурлу.

Бош ӧйдӧ ары-бери баспазын деп, кружокторго, секцияларга бичидегер. Кайда, кемле кожо, кандый ӧйдӧ – бу сурактардыҥ каруузын слер билер учурлу. 22 частыҥ кийнинеҥ јаан улус јогынаҥ баланы тышкаары ором јаар божотпогор.

Нениҥ учун таныш эмес улусла куучындажарга, олордоҥ сый аларга ла олорло кожо барарга јарабазын јартап беригер.

Јолдо ло улусту јерлерде јӱрер ээжилерди база айдып беригер.

Балдар бӱдӱмкей ле ајарынбас, оныҥ учун канча ла катап јакыза, ол тузалу болор. Балдараарга јакшынак тем болугар.

Интернеттеҥ корулагар, ол јакшынаҥ ӧскӧ коомой салтарын база јетирет деп чокымдагар. Аҥылу контент-фильтрлер, браузерлер тузаланып, оныла иштеер «ээжилер» тургузыгар.

Балагардыҥ кылык-јаҥында кандый ла кубулталарына слер сергелеҥ болор учурлу: эрте јадып уйуктаганда да, нениҥ учун уйкузы јетпей јат; јаҥы ойынчыктар кайдаҥ келген (садып аларга слер акча бербегенигер); баланыҥ эдинде сыйрыктар кайдаҥ келген.

Интернетте кандый сайттарга кирип турганын јаан ајаруда тудугар, мындый символдорлу сайттарга бала кирбес учурлу: «Позор», «Стыд», «Зло», «А.С.А.В», «А.У.Е», «Киты» ле о. ӧ.

—Куучын-эрмек учун јаан быйан.