Настройки отображения
Настройки шрифта:
Выберите шрифт Arial Times New Roman
Интервал между буквами (Кернинг): Стандартный Средний Большой
Выбор цветовой схемы:
Алтайдын Чолмоны
Ыжы jытанган тузалу курудыс
07.09.2020
Кычкыл амтамду курут кижиниҥ су-кадыгына сÿреен тузалу. Сÿттеҥ белетеген бу тамзык jаҥыс та алтай албатыда бар эмес, је анайда ок ол ончо тÿрк укту элдердиҥ озодоҥ бейин белетеген аш-курсагы болуп јат. Кажы ла албатыда курутты белетеери аҥыланып турганын база темдектеер керек. Öткÿре ачу, öткÿре кату болбозын — курутты улай ла белетеп турган jаандарыс бу тамзыктыҥ сыраҥай ла «алтын ортозын» тудар эп-аргазын билип турат.
Jаш ÿйедеҥ курут белетеп турган улус jурт jерлерде бар ба? Чынынча айткажын – jокко jуук. Байла, иш-тошло кожо бистиҥ jиит эпшилерге бош jок болуп турган. Jе ортобыста чыйрак, иштеҥкей келиндерди кöрÿп, кижи канайып сÿÿнбес. Калганчы öйдö јурт ээлемниҥ улай ла öткÿрилип турган jарымкаларында Кан-Оозы аймакта Экинур jурттыҥ jиит эпшизи Ольга Александровна Чендыеваныҥ куруды jаан суруда болуп турганын темдектеер керек. Оныҥ да учун Ольга Александровнала эртеледеҥ куучындажып, бир кÿн айылына jедип келдис.
Иштиҥ сыраҥай ла изÿ öйи эмтир. Jаҥы ла кайнаган чегенниҥ jыды тен кычкы-ыл jытанат. Айылдыҥ толыгында былтайган баштыктаҥ сарзу сызылып агат. Эмди öйи jетсе, белен аарчынаҥ айылдыҥ ээзи эпши куруттарды белетеп, ышка кургадар. Ольга Александровна балдарыла кожо чеген кайнаткан казандарын jунуп арутанат.
Курутты Ольга Александровна билезиле кожо белетеп турган эмтир. Jайы-кыжы. Айылдыҥ ээзи иркит сööктÿ Эзендей Николаевич, балдары Эремей, Асель, Эмилия – jаан болушчылар. Кÿнине он эки килограмм курутты белетеерге база керек ле. Кÿнÿҥ ле таҥ эртелей алты саатта туруп, турлуга барып, jирме уйды кажы ла кижи саап болбос эмей. А бу билениҥ кÿнÿҥ ле бÿдÿрип турган ижи болуп јат. Тогузон литр сÿтти ойто айылына экелип, кайнадып турганча, тал-тÿш jедип jат. Бир эмеш амыраган кийнинеҥ чеген кайнадыш башталат.
Курут белетеерине Ольга Александровна ада jанынаҥ карган энезинеҥ, Могулчина Агафья Булбаковнанаҥ, ÿренип алган эмтир. Jаштаҥ ла ала кичинек Оля карган энезиниҥ jанында, эткен ле ижинеҥ болужып, ишке тазыгып калбай. Карган энези бастыра jÿрÿмине Шабалин аймактыҥ Шыргайты jуртында jаткан, öрöкöнгӧ эмди jÿс jаш толды. Ольга Александровнаныҥ айтканыла, карган энези алтай аш-курсак белетеерин сÿÿр кижи: каймак, курут, сарjу, аарчылу сарjу, эjегей öрöкöнниҥ столында jаантайын турат.
Jайгы öйдö Чендыевтердиҥ билези курутты бойыныҥ ла ээлеминеҥ алган сÿттеҥ белетеп турган болзо, кышкыда Экинур jурттыҥ фермери Мерген Еченович Кокушевтеҥ ле Кырлык jурттаҥ Кÿлер Валерьевич Мерюшевтеҥ садып аладылар. Курут белетеер ишти бу биле мынаҥ ары элбедер амадулу эмтир. Бу jуукта коштойында турган куру тураны садып алдылар. Эмди jииттер курут ыштаар, кургадар jазал, электроотту котел алар амадулу, бу jаҥы алган турага суу öткÿрип, ишти jеҥилтедер санаалу. Кажы ла jаан керек амадунаҥ башталат. Айдарда, бу иштеҥкей биледе амадаганы бÿдер деп, бек иженедим.
Сÿÿген керегин куучындап, Ольга Александровна бойыныҥ jууктары – балдары, эжи, ада-энези, кожо чыккандары — керегинде jылу айдат. Ольга Александровна бойы Шыргайты jуртта Вера Васильевна ла Александр Николаевич Могулчиндердиҥ билезинде чыккан эмтир. Ада-эне-зи сÿреен иштеҥкей улус, балдарын jаштаҥ ала ишке тазыктырып салгандар. Jаан эjези Алена jууркандар кöктöйт, кичинек сыйны Сынару бисердеҥ эдимдер белетейт, эдимдери база jаан суруда. Карындажы Ижемчи jурт ээлемде. Эзендей Николаевич ле Ольга Александровна эмди бойыныҥ да балдарына ончо билерин кöргÿзип, ишке тазыктырып турган эмтир. «Аш кылгада, бала jашта». Ада-энезине болужып, эткенинеҥ эдижип, jÿгÿрижип турган балдарды кöрÿп, jаандарыстыҥ айткан бу сöзи санаамга кирди.
А. ТАЙТОВА
ТОП
«Гуркин» деген телекей: ачылталар ла јажыттар
Г.И. Гуркин ӱйи Мария Агафоновнала Оносто садында Атту-чуулу алтай јурукчы, политикалык ла јондык ишчи Григорий Иванович Чорос-Гуркинниҥ чыккан ӧйин ле јерин чокумдаган јаҥы документтер табылган. «ХХ чактыҥ башталарында Туулу Алтайда эҥ јарлу јон-политикалык ишчилердиҥ бирӱзи, јурукчы Григорий Иванович Чорос-Гуркин 1870 јылдыҥ чаган айыныҥ 12-чи кӱнинде Улалуда чыккан деп чотолот. Је Алтай Республиканыҥ Государстволык архивинде Улалудагы
«Јурукчыныҥ јуртын орныктырары – тӧс иш»
Јурукчыныҥ Оностогы јуртында Атту-чуулу алтай јурукчы, ады јарлу јондык ла политикалык ишчи Григорий Иванович Чорос-Гуркинниҥ чыкканынаҥ ала 155 јылдыгыла колбой тергеебисте кандый иштер темдектелгени керегинде Алтай Республиканыҥ А. В. Анохинниҥ адыла адалган Эл музейиниҥ директоры Римма ЕРКИНОВА куучындайт. – Г. И. Чорос-Гуркинниҥ юбилейине белетенери ле оныла колбой быјыл ӧткӱретен иштер керегинде Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ јакааны
«Баатырларыс ойгонып калды…»
(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым