Алтайдын Чолмоны

Кӧк теҥери тӱбиле куштый мен учадым!

11.09.2020

Быјыл куран айдыҥ учынаҥ бери Курайдыҥ кӱреҥ чӧлин ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктаар арга табылган. Туристтерге мындый соотты А. А. Шонхоровко баштаткан «Алтайдыҥ бийигинде» деген ООО аэроклуб ӧткӱрип туру.

Шакпырап кайнаган капшай јӱрӱмде кажы ла кижи бойыныҥ ордын, јерин табар учурлу. Бойыныҥ кӱӱн- санаазы, сеткили једер, онойдо ок кӧп акча иштеп алар јер табарга кӱч. Оныҥ да учун Алексей Шонхоров аргачы јолын баштаарга кӧп статьялар, журналдар кычырып,  ӧскӧ аргачылардыҥ ӧткӧн  јолын роликтердеҥ кӧрӱп, кӧп шӱӱп сананган болгон.

Учы-учында: «Учар! Кейле аэростатла  учар» деп сананды! Бу сагыжына једерге ол кӧп ченемелдер ӧтти. Шарлу аэростат бойы да баалу-чуулу неме. Оны садып алза, ойто канайып акчазын јандырарын сананар керек.  Лаптап ончо айалганы шӱӱп, былтыргы јылдыҥ ӱлӱрген айынаҥ бери белетенген. Озо ло баштап гражданский авиацияныҥ эмчилигиниҥ тӧс јеринеҥ сертификат аларга, эмчиликтеҥ справкалар јууды. Онойдо ок страховкалу,  јарадулу ла ӧскӧ дӧ чаазындар кӧп лӧ керек болгон. Оноҥ Московский областьтагы Дмитров  каладагы пилоттордыҥ школына барып ӱренип, ченемел кӧрӱжип,  кере бичик алды.

Бу  каланы Арасей ичинде кейле учар јерлердиҥ тӧс јери деп айтсабыс, бир де јастыра болбос. Мындый школдор США-да Альбукеркеде, Европаныҥ тӧс калаларында, Турцияда Капподания деп курорт јерлерде бар. Кезик улус јаҥыс ла кейле учарга болуп, бу јерлерге баргылайт. Байла,  бистиҥ јерде кейле јорыктаары јаҥжыкса, бистиҥ аймак оныла аҥыланза, биске де кӧп  улус келер. Јаҥыс ла Арасей ичинеҥ эмес, је ӧскӧ дӧ ӧроондордоҥ келип баштаар болор. Дмитровто јаан кызыл јӱрек шарлар кӱнӱҥ ле учат, ондо сӱӱшке алдырган улус учкылайт. Кезик ишмекчи ӧмӧликтиҥ улузы, бир јыл озо сертификатты садып алгылайт, кезиктери акчаны јарым јылга јууп алып, аҥылу ӧйдӧ келип учкылайт.

«Бистиҥ Сибирьде мындый аэроклубтар Новосибирск, Омск, Барнаул калаларда база бар. Арасей ичинде кейле јоруктаарыныҥ федерациязы база бар, оныҥ јааны Иван Григорьевич Меняйло деп кижи. Мен бу аэроклубтыҥ улустарыла таныжып, олордоҥ болуш алып, олордыҥ ижине тайанып иштейдим – деп, эмди Алексей кайра кӧрӱп мынайда куучындайт. – Бажында ла мындый ишти таҥынаҥ баштаары кӱч деп билген болзом, колымды јаҥыйла, база берер эдим. Эмди бу ончо уур-кӱчтерди ӧдӧлӧ, учына јетире тартыжар ла керек, чыдажар ла керек деп санаала иштеп јадым. Бистиҥ Кош-Агаштыҥ чӧлдӧри ары јанынаҥ ла элбек, телкем – кейле јорыктаарыныҥ јери. Ӧскӧ бир де аймакта мындый аргалар јок.

Бистиҥ тергееде туризм јаҥы-јаҥы ла будына туруп јат. Кӧп саба улус биске амыраар  кӱндерде эмезе  байрам кӱндерде келип јат. Олор Чуйдыҥ тӱс јолыла кӧнӱ    Тожоҥтыга барып,  гран-кыйуны кӧрӱп ийеле, ойто кайра ӧскӧ аймактарга барып јат. Бисте суула агар деп бир соотко  60-70 процент туристтер келет, тарзанкала калыырга 10 процент, атла јоруктаарга 7-8 процент турист келет. Бистиҥ суулар соок. Турбазаларда изӱ суу јок, ажанар јерлер јок деп айдышкылайт. Бисте ар-бӱткеннеҥ башка бир де кӧрӧр не-неме јок, сооттонор аргалар ачылбаган. Мен сананзам, туризмди бистиҥ аймакта кӧндӱктирерге кейле јорыктаары – ол бир јаан  туристтер кычырар, олорды јилбиркедер эп-сӱме. Аргалу-чакту улус келзе, бойлорыныҥ кӧлӱктериле Ӱкек, Шабла, Кара-Кем баргылайт,  је кӧп саба улуска амыраар кӱнде балдарын сооттодор керек».

Алексейдиҥ куучыныла, кейдиҥ јаан аэростадын аларга, Алтай Республиканыҥ аргачыларын јӧмӧп турган фонд база болушкан. Онойдо ок бу јаан учар јазалды ары-бери тартарга, јаан кӧлӱк база керек. Оныла коштой аэростатты  кӧдӱрер, салар болушчылар, нӧкӧрлӧр керек. Мындый аэроклубта кейлӱ шарла  акча иштеер ӱч эп-арга бар: баштапкызы, туристтерди кейле јорыктадары, экинчизи – ӧскӧ аргачылардыҥ рекламазын шарга јурап, кейге чыгарары ла ӱчинчизи, той-јыргалдарда, чыккан кӱдерде, толо јажы толгон улуска   фото-видео соктырары. Тойго бир  сырмак, микроволновка апарганча, кейле учар сертификат сыйлаза, улус оны ундыбас. Эмдиги ӧйдӧ улус  јӧӧжӧгӧ кӧп тартылбай јат, олорго эмди бийик кӱӱн, соот, јыргал, фотосессия артык. Шарды кӧлӱкке буулап салала, учурарга база јараар, ол кейле јоруктабас, 30-40 метрге кӧдӱрилип, бир јерде турар, јурукка соктырарга эптӱ.  Бу сооттыҥ баазы эмеш ас болор. Кезик улус сананып јат: кейде аэростатла јаҥыс ла јайгыда учарга јараар деп, ол јастыра.

Бу солун аргачылыкта  бӱдӱн јылды айландыра ла иштенерге јараар. Ӧткӱре соок эмес болзо, бийик кейде шар 20 градус соокко јетире чыдажар. Салкынныҥ тепкини јети  секундтаҥ кӧп болзо – јеткерлӱ.  Изӱ јайдыҥ бойында изӱ горелканыҥ јанында турарга кӱч, оныҥ учун соок ӧйдӧ учса эптӱ. Шарлу аэростатты эртен тура таҥла эмезе  эҥиргеери учуртса артык эмтир. Аэростатла 300-1000 метр бийикке учарга  јараар (5000 метрге кӧдӱрилер аргазы бар).  Арасей ичинде јаан аэроклубтардыҥ  штадында тискинчи, менеджер, пилот болот.  Алексейле кожо база ӱч кижи иштейт.  Олордо эмди тургуза бир ле шар. Бу иште јакшы команда болор керек.  Кейле кӱнӱҥ ле јорыктаарга келишпес. Кӱнӱҥ ле ары-бери јӱгӱрип, учар улустарды бедиреп табар керек, улусты јилбиркедер керек. Келишсе фестивальдарга, байрамдарга барып,   туружып турар керек. Јаҥы алышкан јииттерге, кейге чыгып, бойыныҥ акту кӱӱнин айдынары, той тужында кожо кейле јоруктаарын орныктырза, акчаны иштеп алар арга бар. Эм тургуза  олор  јетикӱндикте эки катап туристтерди  кейле јорыктадып турган болуптыр. Алексейдиҥ чоттогоныла, бу аэростаттыҥ баазын ол эки-ӱч јылдыҥ туркунына кайра јандырып алар аргалу.

Алексей Шонкоров ак кӧбӧк сӧӧктӱ, телеҥит уул. Шонхоровтордыҥ ук-ӧбӧкӧзи Кӧкӧрӱ јурттаҥ таркап барган улус. Беш карындаш  Шонхоровтор ончозы Ада-Тӧрӧл учун Улу јуудаҥ эзен-амыр   јанып келген деп куучынды ончо улус, байла, билер болор. Алексей – ортон карындажы, јууныҥ ветераны  Михаил Батыновичтиҥ барказы. Тайдазы Тугуров Боробок деген кижи база  Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ ветераны. Тугуровтор  Курай јурттаҥ,  Кызыл-Таш ичинде Алексейдиҥ таайлары јуртайт.

– Озо ло баштап бистиҥ оогош аргачылыгыс рекламаларды туш-башка јерге јапшырып, таркадып, баннер тургузарынаҥ башталган. «Алтайдыҥ бийигинде»   аэроклубтыҥ ижин баштаарга, меге   јеҥил эмес болгон, пандемия деп, улусты айылдарында отурзын деген некелтелӱ, аргачыларга јол туйук ӧйдӧ  баштаарга келишкен. Ончо неме  бу пандемияла колбой тутакталган. Аэроклубты ачар документтер берери чӧйилген, оноҥ бу учар јепселдерди алары, јетирери база коркышту удаган. Оноҥ карантин ачылып, Кош-Агашка туристтер качан кирип баштаарын база сакыырга келишкен.  Је ондый да болзо, мен бу ишти туристтердиҥ сезоны божоор алдында баштап ийдим. Туристтердиҥ тоозы кӱнӱҥ кӱнге астап та турган болзо, бис бу ишти кӱзиле, кыжыла улалтарга белен – деп, аргачы куучынын улалтты.

Кейле учар шардыҥ баазы ас эмес. Аэростат мындый јепселдердеҥ турат: болчок кабы – шар, корзина, газту грелкалар, газбаллондор, вентилятор, ӧрт ӧчӱрер јазал, аптечка, онойдо ок бийикти кемјиир прибор. Бизнес-план тургусса, кӱйдӱрер газтыҥ баазын база чоттоор керек. Бир  частыҥ туркунына учарына 100-120 литр  суйудылган газ кородылат.

Летчик болуп, теҥери тӱбиле учар, кӧк айаска учуп чыгала, булуттардыҥ ӱстиле кайып, шуурып јӱрерге, кӧк ынаарын тартынган, чаҥкыр талага једерге оогош тужында кандый уулчак амадабаган эди. Је бу амадуга тоолу ла улус једип јат. Куш чылап кӧк айаска чыгала, ӱч булуҥду Каан Алтайды ајыктаган кижи  деп, кем сананбаган. Алексейдиҥ айтканыла болзо, бистиҥ чӧлгӧ учуп чыгала ајыктанза, сӱреен јараш, Ак-Туруныҥ мӧҥкӱзи, Шабланыҥ кырлары, Сайлукемниҥ ыйыгы, чӧгӧдӧй тӱшкен Тӧтӧ – ончо алаканда јаткандый кӧрӱнер.

«Бир катап учкан улус эзенде ойто келерис деп айдат. Эмди база бир учар јер ол Кош-Агаштыҥ ӱсти, мында кӧлдӧр кӧрӱнер эди, је эмди тургуза  јӧп јогынаҥ учпайдыс. Мынаҥ ары иш кӧндӱге берзе, мында да  учар болорыс» – деп, пилот айтты. Байла, Шонкоров деп ӧбӧкӧ тегиндӱ эмес туру. Ол Алтайдыҥ байлу  шоҥкор кужыныҥ адынаҥ бӱткени учурлу ла јолду ошкош. Шоҥкордыҥ учужы бийик!..

Эмилчи Санина