Алтайдын Чолмоны

Аҥылу кöрÿмдÿ бичиичи

15.09.2020

Кан-Оозы jуртта jадып турган, тоомjылу öрöкöн Николай Андреевич Шодоев –Мöндÿр-Соккон jуртта этнографический музейдиҥ тöзööчизи, jайалталу ÿредÿчи ле алтай билик керегинде кöп тоолу бичиктердиҥ авторы, Россия Федерацияныҥ Бичиичилер бирлигиниҥ турчызы. Бис аҥылу кöрÿмдÿ бичиичиле туштажып, jÿрÿми, бÿдÿрген ижи керегинде куучын-кумый öткÿрдибис.

– Николай Андреевич, бойыгардыҥ ада-энегер, чыккан-öскöн jеригер керегинде куучындап берзегер?

– Мен 1934 jылда Кан-Оозы jуртта иркит сööктÿ Бапыйтка ла Баай Шодоевтердиҥ билезинде чыккам. Айлыс бу ла jурттыҥ Октябрьский оромында турган эди. Адам эрте jада калган. Jаш öйис сыраҥай ла Ада-Тöрöл учун Улу jууныҥ öйине келишкен. Бойым кураа балдарла кожо jаан улусла теҥ-тай иштегенис. Колхозтыҥ ады «Экинчи бешjылдык» деп адалган. Карган энемле торбоктор кабырганыс, эҥир кирзе энемге уй саап, бозу кийдирип болужарым. Кышка одын, мал-ашка азырал белетейтенис. Эҥирлер сайын айылда оды jалбыраган очоктыҥ jанында «Алтай баатырлар» кай чöрчöктöр кычырарын сÿÿйтенис, карган энем Темеш öрöкöн кандый кöп сооjындар, кеп-куучындар билер болгон! Сÿреен соныркап угатаныс. Jаандарыстыҥ алтай албатыныҥ jÿрÿми, тÿÿкизи, айлаткыш кöрÿми керегинде куучындары, jаҥдаган чÿм-jаҥы, оос-чÿмдемели меге jаштаҥ ала «шиҥип», кийнинде бичиген бичиктеримниҥ тöзöлгöзине салынды.

Кан-Оозыныҥ школыныҥ тöрт клазын божодып, Экинур jурттагы jетиjылдык школго ÿренип барганыс. Мында Моты-Оозы, Келей, Кан-Оозы, Кырлык, Мöндÿр-Соккон jурттардыҥ балдары ÿренгендер. Jуу öйиниҥ кийнинде курсак-тамак, кийим-тудум уйан öй. Интернаттагы jÿрÿм, ÿредÿ ончозы öйи öйинде öдöр, бош jайымга ÿренген балдардыҥ кöп сабазы чыдашпай, ÿренбей, айылдарына jанып туратан. Jе кандый да кÿчтер болзо, кажы ла кижиниҥ бала öйи сыраҥай jаркынду, jажу, баштак öйи эмей. Интернатта jаткан jылдарда болгон кöп каткымчылу учуралдар санаамда эмдиге артып калган. Экинур jурттыҥ школыныҥ jети клазын божоткон соҥында, национальный школго ÿренип баргам. Мында областьтыҥ ончо аймактарынаҥ балдар ÿренип келгендер. Ӱредÿниҥ некелтези бийик, ÿредÿчилердиҥ балдарга берген билгири чыҥдый. Кару Иванович Тюков, Екатерина Павловна Кучияк, директор В. К. Плакас ла оноҥ до öскö ÿредÿчилер балдарга сÿреен бийик билгир берген. Бу баштапкы jууп ÿреткен балдардыҥ кöбизи ады jарлу бичиичилер, эмчилер, политиктер болуп чыккан эмей.

– Школдо ÿренген öйлöр кижиниҥ санаазында jаркынду öй болуп артып калат. Слердиҥ санаагарда кандый учуралдар артып калды, куучындап берзегер?

– Кожо ÿренген нöкöрлöр, ÿредÿчилер кижиниҥ санаазында, чындап та, jаандаганча артып калатан эмтир. Кажы ла ÿредÿчимниҥ урогы jилбилÿ öдöтöн, кажызы ла керегинде узак куучындагадыйым. Школдыҥ директоры В. К. Плакас сÿреен тоомjылу кижи болгон. Качан да кемди де арбанганын укпагам. Кандый бир кылык кылынзас, унчукпас, jÿк кандый да токыналу кöрÿжиле бистӧöн кöрÿп салар. Бис бу ла кöрÿштеҥ бойыстыҥ jастырганысты билип, эби jоксына берерис. Бу школдо мен бойымныҥ эжиме Александра Григорьевнага jолуккам. Школ керегинде киножурнал соготон деп корреспонденттер келген эди. Балдарды бирдеҥ доского чыгарып, куучындадып, киного согуп тургандар. Элдеҥ ле озо кыскачак сынду, ак чырайлу öкöр кызычак куучындап чыккан. Кöзиме эмдиге кöрÿнип туру ол кÿн. База бир учурал – ол öйдö школдо акробатика кружок öткÿрилип туратан. Емельянов деп акробат ÿредÿчи балдарды ÿреткен. Бир катап байагы ла öкöр кызычак эки колын чöйип, ÿредÿчиниҥ jардында тÿп-тÿс турганын соныркап кöргöн эдим. Бу учурал база ла санаамда артып калган. Кийнинде педучилищеге ÿредÿге кирип алган öйдö класска баштап ла кирип келзем, класста толтыра балдар, jе канча балдар ортодоҥ озо ло кöскö кöрÿнгени – байагы ла ак чырайлу кызычак. Бу Максимова Шура болгон. Бастыра jÿрÿмимде кожо jуртаган кару эш-нöкöрим. Александра Григорьевнала экÿ бой-бойысты jарадып, 1955 jылда айыл-jурт тöзöгöнис, быjыл 64 jыл болды оноҥ бейин. Эмди де бой-бойысты тооп, кичеежип отурыс.

– Слер узак öйдиҥ туркунына ÿредÿчи болуп иштегенигер. Ӱредÿчиниҥ ижин  талдап, бу  jолго канай келдигер?

– Александра Григорьевнала ÿредÿни божодып, Экинур jуртка иштеп келгенис. Jатсын деп биске кичинек эски тура бергендер. Jабынтызыныҥ ээлентизи jеткен турачакта jааш jааза, тамчылап jадар. Бичиктеристи орынныҥ алдына салып, кичееп турарыс. Jаан удабай, черÿге ийгендер, черÿнеҥ келип, ÿредÿчи ижимди бу ла Экинур jуртта улалттым. Иштеп тура, Горно-Алтайсктагы институттыҥ география бöлÿгин божоттым. Он бир jыл Экинурда иштеген соҥында, Кöзÿл jурттыҥ школыныҥ директорыныҥ ÿредÿ аайынча ордынчызына, эки jылдаҥ Мöндÿр-Соккон jурттыҥ школыныҥ директорына кöстöдилер.

Школдо иштеп турган öйдö саҥ башка шÿÿлтелер келип турар болды. Школдыҥ кажы ла предмедин алтай айлаткыш, албатыныҥ озодоҥ бейин билген билигиле тудуштап ийер аргалузын аjардым, билип баштагам. Мынайып, ÿредÿчилерди ÿреткен предмедин алтай билик ажыра кöрÿп, урокторына солун таап берзин деп некеп баштадым. Кезик ÿредÿчилер айдынар болды, программада ондый неме jок деп, jе кöп сабазы карын jилбиркеп, бедиренип, таап, алтай биликти ижине тузаланып баштады. Эмди сананзам, ондый некелтени, айса болзо, кийдирбес те керек болгон, айса болзо, бир эмеш jастыргам, ÿредÿчилердиҥ ижи тегин де кÿч ине. Jе ол öйдö мен, байла, урокторды jилбилÿ болзын, балдар албатызыныҥ билигин билип jÿрзин деп сананган болорым. Бойым да ары jанынаҥ келип турган санааларымды, шÿÿлтелеримди бичип, «Алтайдыҥ Чолмоны» газетке кепке берип баштагам. Бÿгÿнги кÿнде газетте чыккан бастыра бичимелдеримниҥ тоозы jÿс беженге jеткен.

– Мöндÿр-Соккон jуртта краевдческий музей ачканар албатыга jаан энчи болды…

– Школдо директор болуп иштеп турала ÿредÿчилерле краеведение, тÿÿки аайынча кöп материал jууганыс, бу jаан иш болды. Мынайып, jуртта краеведческий музей ачылды. Музейге келип турган улустыҥ тоозы jылдаҥ jылга кöптöп, ыраактаҥ, öскö ороондордоҥ келген туристтер соныркап келер болды. Алтай улустыҥ чÿм-jаҥыла, тудунган-кабынган эдимдериле сÿреен jилбиркейдилер. Мен албатыныҥ айлаткыш кöрÿмин, алтай билик керегинде куучындаганымды келген улус соныркап угуп турдылар. Москванаҥ философияла лекциялар кычырып турган билимчи Ищенко алтай философия кöрÿм керегинде куучынымды баалап, бичилген бичимелдеримди бичик эдип чыгарарга jаан jöмöлтöзин jетирди. Кийнинде ÿч бичигимди чыгарарга болушкан кижи – Мамыев Даниил Иванович – 2014 jылда ак-jарыкка «Ак jаҥ – аҥылу энчи» ле 2016 jылда «Алтай билик» деп бичиктер ле 2018 jылда «Улалунский билик. Сакральная идеология Кан-Алтая» деп бичик кепке базылып чыкты. «Билик – корни народной мудрости России» деп бичик немецкий, английский ле турк тилдерге кöчÿрилген. Бастыра jаба ак-jарыкка чыккан бичиктеримниҥ тоозы он jети. Эмди де чыгартуга белетеп салган бичиктерим бар.

–Слердиҥ кезик бичиктерерде автордыҥ ады Н. Меҥдеш деп бичилген. Нениҥ учун?

– Ийе, мениҥ карган адам Меҥдеш деп кижи болгон. Карган адамныҥ адын энчилеп, бу атты псевдоним эдип алган эдим.

– Биле – кижиниҥ ырызы, куйагы. Билегер керегинде куучындап берзегер?

– Эш-нöкöрим Александра Григорьевна бастыра jÿрÿминде ÿредÿчи болуп иштеди. Эткен керегимди jöмöп, болужып jÿрген кару эжим. Jаан быйанымды айдадым. Ӱч уул ла эки кыс азырап чыдаттыс. Эмди бис он барканыҥ, он тогус баркаштыҥ кару таадазы ла jааназы. Балдарыс биске болужып, тооп jÿредилер. Улайын айылыска келедилер. Мынаҥ артык кижиге бу jÿрÿмде не керек?

– Николай Андреевич, jилбилÿ куучын учун jаан быйан. Толуп jаткан сегизен беш jажыгарла акту jÿрегистеҥ уткуп, бек су-кадык, ырыс, билегерге амыр-энчÿ кÿÿнзейдис.

А. ТАЙТОВА