Алтайдын Чолмоны

Албатыны азыраган байлу мӧш агажысты чеберлеерис пе…

15.09.2020

Алтай јеристе алтын кӱс туру. Куулгазынду ла кеен, јараш ӧй. Анчада ла тууларда, таскылдарда кӱстиҥ тыныжын сессе, кӧрзӧ сӱреен кайкамчылу ӧй. Алтай кижи ар-бӱткенле, бу эбиреде турган јебрен тууларла каныла, тамырыла тудуш болордо, кӱстиҥ кӱреҥ ӧйинде Алтайыстыҥ саҥ башка јараш кеберин канайда сеспейтен, мактабайтан, кайкабайтан. Бу ла кече-башкӱн турналар куркуны телкемдерге јайылып, ыраак-ыраакта турган јылу талаларга учуп баргандары кӱстиҥ келгенин, удабас ла кышкы сооктор јебрен Алтайысты бийлеп ийерин керелеген эди…

Алтай јерис… Албатыны азыраган Алтайыс… Калганчы јирме јылдыҥ туркунына бийик ажуларда, таскылдарда, ынаарга бӱркеткен тууларды туй алган байлу мӧш агаштыҥ кузугы јаҥыс ла бойыныҥ билезине азыранар кӱски тӱжӱм-курсак эмес, акча иштеп алар эп-арга болуп калганы тӧрӧл јеристи мактаган ла кайкаган чӱмдӱ кожоҥ ортодо чек ӧскӧ куучын болуп барганын кӧрӱп јадыс. Бир јанынаҥ кузукты белетеп, садып туратан иш озоодоҥ бери болгон. Тӱӱкини алза, јирмезинчи чактыҥ бажында јыш Алтайдыҥ туба укту улузы кузукты јуунадып, сайлап, Улалу калада јуртаган улуска, Јаш -Тураныҥ (Бийск) орус укту улузына сатканы керегинде кӧп айдылып јат. Лазарь Кокышевтиҥ «Тубазын» да эске алып ийзегер, бу јурук јарт кӧрӱнет. Је бӱгӱнги кӱнде Алтайыстыҥ тайгалары кузук белетейтен бӱткӱл јаан «телкем» болуп калганын канайда темдектебес. Калганчы јылдарда кузук кезик јерлерде јакшы бӱдӱп, кезигинде коомой бӱдӱп, албатыны кезикте сӱӱндирип, кезикте ачындырып, кезикте бой-бойына удурлаштырып, кандый уч-турулталарга экелбей туру деер. Анчада ла былтыргы јылда кузук кезик аймактарда јакшы бӱткен эди. Улустыҥ  јӱрӱминде кӱч  сурктарыныҥ аайына чыгарга, бала-барканы азыраарга јарамыкту арга болгон. Бастыра улус, јааны-јажы, тайга-ташка чыгып, кузуктаган. Анчада ла Оҥдой аймактыҥ тайгаларында иш тыҥ кайнаган. Кӱпчегенниҥ, Хабаровканыҥ, Ийин-ичиниҥ, Јаламанныҥ, Јолоныҥ тайгаларында албаты-јон каймыраган эди. Улус акча-манатты јакшы иштеген. Мында бир де јаманы јок. Алтай јерис алама-јиилегиле, ӧлӧҥ-чӧбиле, аҥы-кужыла  кажы да јылдарда бойыныҥ албатызын азыраган да, азыраар да…

Је ол ло ок ӧйдӧ улустыҥ ар-бӱткенге, бойы-бойына баштаныжы кезем солына берип турганын канайда айтпас. Бу ла бийикте турган ажуларда, чаҥкырайган тайгаларда эмди кижиниҥ баспаган јери јок болор. Алдында јылдарда јаҥыс ла алтай улус, јербойыныҥ улузы бойыныҥ тӧрӧл телкемдеринде болуп, ажу-кырларына байланып баштанып туратан. Эмди кем келип, кайда болуп турганын аайлаар кижи јок деп айдыжып тургандары база чын. УАЗ кӧлӱктер, оноҥ до јаан кӧлӱк-машиналар кузук јуур ӧйинде тайгаларды «чарыптап» , кайран каҥыл мӧштӧрди тоскурып, тепсеп-чаштап барып тургандарын билерге кунукчылду.

Бастыра ла улус акча-манат иштеп аларга јат. Је јаҥыс ла акчага болуп ар-бӱткенисти ӱреерис пе…

Чын. Јӱрӱм кӱч. Бастыра ла улус акча-манат иштеп аларга јат. Је јаҥыс ла акча-манатка болуп ар-бӱткенисти ӱреерис пе…

Кузук кажы ла јыл башка-башка јерлерде башка бӱдет. Быјыл ончозы јуук аймактарда кузук јайдыҥ бажында ла соокко алдыртып, тоҥуп калган дежет. Оныҥ учун кезиктей ле јерлерде тӱжӱм јакшы. Је Себи боочыныҥ бажында албаты кузукташтыҥ ӧйи башталгалакта ла «толуп» калган. Мында јаҥыс ла бистиҥ тергеебистиҥ эмес, одоштой турган тергеелердиҥ кузукчылары толтыра болгон ло ло эмди де бар болбой. Меге ле майман укту алтайлардыҥ байлу туузын кӧрӧргӧ ачымчылу болды. Кандый улус јок мында, кандый бӱдӱмдӱ кӧлӱк јок… Амырап турган туристтер, кандый ла укту кузукчылар…

Албаты каймырап турган боочы-ажуда бу улустыҥ кир-торын, сӱреезин кӧрӧргӧ јескимчилӱ болды. Бу ла кече одуланган јерлеринде не артып кал турганын бойоор до билерер… Байлу Алтайга келдигер, јӱрген јерлерерде ару-чек, чебер болугар деп канча ла кире айдылып, бичилип јат, је кижи деп адалган «јеек јыланнаҥ»  чеберленерге кӱч ошкош. Анчада ла акчаныҥ абызына алдырткан кижиге не де керек јок деп билдирет. Сананзам, алтай улус эмеш байланар, арузын тудар, чебер болор. Је туш-туурартынаҥ келгендерге бистиҥ ар-бӱткенис, байланып јӱрген јерлерис, чӱм-јаҥдарыс керек јок ошкош.

Ол ло Себиниҥ бажында агып јаткан тоҥмок суулардыҥ јараттарында сӱрее-чӧбин таштаганын, јеҥилденетен јерлерин эткенин кӧрӧргӧ келишкен. Мен сананзам, алтай улус байланып та, чочып-коркып та, мынайда кылынбас. Байа ла база кандый да чӱм-јаҥын билбес, тообос кылыкту туш-туурартыныҥ улузы мынайда кылынып турган болор. Каймырап јаткан албатынаҥ кемизи кандый болгонын канай билетен…

Куран айдыҥ бажында мӧш агашты кузукка болуп токпоктобос, силкийтен эдимле силкибес деп кычырулар кӧп лӧ болды не. Је Себиниҥ бажында јолдоҥ ыраак јок ло јерлерде мӧштӧрди силкигилеп тургандарын кӧрӧргӧ келишкен. Је тайга јерде канча-канча кӧлӱк чогулган, саҥ башка кийим кийген билбес улустыҥ јанындӧӧн кем јууктаар, олордоҥ коркыбай удура та нени де айдарга кем тидинер…

Мында каршулу керектер де кӧп болуп турганын МВД-ныҥ јетирӱлеринде кӧп айдылат. Ар-бӱткен карамдабай јат. Чын. Јаҥдарды јаҥдабай, байланбай турган учуралдар там ла кӧптӧп турганынаҥ улам, јеткерлер де толтыра учурайт. Је акчаныҥ абызына алдырткан кижиге ол керегинде сананарга бош јок ошкош.

Бойыныҥ ӧйинде бичиичи Кӱӱгей Тӧлӧсов кузукташты «алтын лихорадка»  деп адаган. Онызы база чын. Ар-бӱткенниҥ берген белен акчазы «урулып» келген ӧйинде кандый учуралдар болбой турган деп темдектеген эдис. Мында улустыҥ бойы-бойына баштаныжынаҥ ла баштайла куйка баш тимиреер учуралдарга јетире. Кӱӱгей Чербыкчиновичтиҥ јирме јыл кайра бичигенинде «кузукла, кузуктыҥ акчазыла кожо канча билелер јайрадылган, канча тӧрӧӧндӧр кӧрӱшпес болуп калган, канча улус ӧйинеҥ озо јада калган» деп айдылат. Бӱгӱнги јӱрӱм-јурукта кӧп лӧ неме солынбаган. Карын да бу ӧткӧн ӧйдиҥ туркунына кузукташ там ла там «цивилизованный» болуп, ӧйдиҥ бастыра једимдери тузаланылып башталганын темдектеер керек. Алдында болзо, мӧштӧрдӧҥ јӱк ле чыгар, будактарын сындырбас, эпши улус мӧшкӧ јууктабас деп ээжилер бийлеп туратан. Оноҥ бери јанында ӧйлӧрдӧ токпоктор табылган. Чыгып болбос мӧштӧрди токпоктоп, агашка база каршу јетирилип турганын билип те турза, улус тобого тӱжӱретен бу эп-аргаларды кидим тузаланып, мӧштӧрди токпоктоп баштагылаган. Бӱгӱнги кӱнде «механизированный» эдимдер табылды. Эмди моторго колбоп, мӧшти силкийтени јӱрӱмге кире берди. Бу адалган эп-аргалар агашка да, ар-бӱткенге де каршулу деп билип те турза, улус акчага болуп кӧсти јумуп, силкип ле јат, токпоктоп ло јат… Бир кӱнге кӧптӧдӧ лӧ таарлар толтырарга, кӧптӧдӧ лӧ јууп аларга. Артканын эртенги Кудай кӧрзин деп. Је кудайыс кӧп сакытпас ла болбой. Угуп ла турза, ондо јеткер, мында јеткер… Каршулу керектер, бой-бойын сокконы, тӱжӱм блаашканы, каргашканы, адышканы, мӧштӧҥ јыгылганы… Оноҥ до кӧп чоттоорго јараар. Айса болзо, бу ончозы ар-бӱткенниҥ јӱрӱмине, ӧзӱмине, ээжилерине кирижип, кӧп јастыралар эдип турганыстаҥ болор бо… Кижи канча ла кире тыҥзынза, акча-манатка јединип, башты ажыра калыза, је јӱрӱмниҥ, ар-бӱткенниҥ, Кудайдыҥ ээжилерин бийлеп болбос болбой. Ол керегинде философтор до, билимчилер де кӧп айткан. Кижи – база ар-бӱткенниҥ балазы, Кудайдыҥ балазы, је акча-манатка, јаҥга, ар-јӧӧжӧниҥ абызына бактыртып, бийледип, ол бу керегинде ундып кой турган да.

Анчада ла бийик тууларга, кырларга, јыш тайгаларда јӱргенде, бу сезим там ла тереҥ сезилип јат. Анчада ла мындый јерлерде араай, байланып јӱрер керек деп ончобыс билерис.

Каршулу керектер, бой-бойын сокконы, тӱжӱм блаашканы, адышканы, мӧштӧҥ јыгылганы…

Је тообой јадыс, бастыра ээжилер ундылып калат. Алтай јеристе кузуктыҥ ӧйинде урулып келген ӧскӧ укту албатылар, ӧскӧ јердиҥ улузы бу ээжилерди кайдаҥ билетен… Ӧскӧ улус сӱрее-чӧбин чачып, јеристи быјартыдып, јӱрӱп ле калар. Кайран бойыстыҥ Алтайыста олордыҥ кийнинеҥ арткан кирге ородып, артып каларыс. Оноҥ ар-бӱткенниҥ, оҥтоп-сыстап арткан мӧштиҥ каршузы бойыстыҥ ла албатыбыстыҥ бажына «тӱжӱп» турганын кӧрӱп, бу тӱбек кайдаҥ келди деп санааркап, кайкап, ӧрӧ ӧзӱп болбой, шыралап јӱредис.

Ӧскӧ ороондордо «Јажыл патруль», «Јажыл полиция» деп оҥдомолдор бар. Айса биске де ондый ченемелди јӱрӱмге кийдирер керек. Бу ишти јербойыныҥ јаҥдарына молјоор керек. Нениҥ учун дезе, јербойыныҥ улузы бойлорыныҥ албатызын да, јерин де јакшы билер. Кем, кайда, качан, канайда деген сурактарды олор јакшы аайлап, бӱдӱрер деп сананып јадым. Онойдо ок олор јурттаырна келген ӧскӧ дӧ улусты ајаруга тудар эди. Бу шӱӱлтени мен Госдуманыҥ депутады Р. Б. Букачаковко база айткан эдим. Быјыл јайгыда Туулу Алтайга амырап келген улустаҥ «экологический сбор» дейтен акча јуур керек деген сурак шӱӱжилип турган ӧй болгон. Айткан шӱӱлтеле ол јӧп болгон, је элбеде чыгарып, тергеебистиҥ улузыла шӱӱр керек деп айткан. Саназам, келер ӧйдӧ бу суракты тӱҥей ле чыгарар керек, бастыра аймактардыҥ элиле кожо бир тӱп-шӱӱлтеге келер керек. Оноҥ ӧскӧ анчада ла јай ӧйинде ар-бӱткенге эдилип турган каршу там ла тереҥжип, арка-тууларыс, каҥыл мӧштӧргӧ бийлелген тайгалар, чаҥкыр ынаарга бӱркеткен телкемдер киртип, быјарсыдып бараатканын кӧрӧргӧ-билерге ачу да, кунукчылду да. Озоодо ӧйдӧ алтай кижи байлап базып јӱрген јерлер эмди тепселип бараатканы бу туру. Айылдап, сонуркап келгендер ортодо нени де тообойтоны, тыҥзынчактары, «Арасей јаҥыс» деп кышкырып, ӧс албатыныҥ чӱм-јаҥдарын тепсей базатан кӱӱндӱлери база толо. Оныҥ учун јердиҥ ээзи болгон бойлорыс ол керегинде айтпазас, токтпозос, бойыс та бу ээжилерди, чӱм-јаҥдарды ла байлу болгон јарабастарды тооп јӱрбезес не болор…

Албаты-јон јакшы, јеткил јӱрзин, бала-барка једимдӱ улус болуп ӧссин деп кажыбыс ла кӱӱнзеп јадыс. Ондый ла болзын. Је ол ло ок ӧйдӧ айландыра ајаарып, бойы-бойыска, алтындый баалу ла байлык тӧрӧлиске  ајарыҥкай, кичееҥкей, тоомјылу баштанзабыс, байла, јӱрӱмис те  ӧҥжиир ле ӧзӧр. Ол тушта  ыраакта турган чаҥкыр тууларга санааркашту кӧрбӧй, кайкаганду ла тоогонду кӧрӱп турарыс. Кышкы узун тӱндерде кулактарыска туулу јеристиҥ бийик ажуларын, таскылдарын бийлеген јебрен мӧштӧрдиҥ шуулажы угулар…

А. Майманова