Алтайдын Чолмоны

Ӧлӧҥди садалып, малды садып болбой – не болорыс?

15.09.2020

Кош-Агаш аймакта јирме муҥга јуук албаты јуртап јат. Олордыҥ кӧп сабазы мал-аш ӧскӱрет. Оныҥ да учун малды канча јылга азырайла, садып болбозо, албаты-јон бала-барказын канайып ӱредер, канайып азыраар…

Ай-кӱнниҥ аайын белгелеер службаныҥ айтканыла болзо, Кош-Агаш аймакка јылдыҥ јаап турган  јааштыҥ  кемине кӧрӧ, кӱӱк айда — 513, кичӱ изӱ айда — 136, јаан изӱ айда — 198, куран айда 139 проценттеҥ  ажыра јааш јааган. Оныҥ учун текши аймак ичинде ӧлӧҥ эдип турган јерлер сас болуп, кӧлӧн болуп,  суу шиҥбей туруп калган. Ончо јаба 6 722 гектар покостор  сууда арткан. 8 738 тонна азырал јетире белетелбеген. Ол текши јерлердиҥ 57 проценти.

Малды азыралла јеткилдеерге, ӧлӧҥди ӧскӧ аймактардаҥ тартар иш башталып калган

Колхозтор јайрадылганнаҥ бери, јурт ээлемниҥ ӧзӱмине ајару эдилбегени эмди ле јарт билдирип келди. Кӧп саба улус мал, трактор,  јурт ээлемге тузаланар не-неме садып аларыс, малдыҥ угын јарандырарыс деп айдып, акча-манатты алала, чике тузаланбаган. Эмди кӧрӧр болзо, канча јылга дотация алган да ээлемдерде мал јок. Кӧп саба мал јаҥыс ла бичикте болуп калган. Оныла коштой ӧлӧҥ эдер јерлерди кем де кичеебеген, кӧп јылдарга  ӧзӧр ӧлӧҥдӧрди кичееп,  јарандырбаган.

Сууларды аайы-бажы јоктоҥ ӧрӧ-тӧмӧн бурып турарда, суулар бойыныҥ агып јаткан јалаазыла барбай турганы ол болор. Чуйдыҥ чӧли суу јок кургак јер болгонынаҥ улам, совет ӧйинде јамылулар, билимчилер суу јогынаҥ ӧлӧҥ ӧспӧс деп јартагандар.   Колхозтордыҥ муҥдар тоолу малына азырал белетеерге, мында кӧп јерлер чеденделип сугарылган болгон. Бӱгӱнги кӱнде ол чедендер чирип тӱшкен, сууга јырган оорыктар јерле тӱҥейлежип, тӱс јерлер  болуп калган. Темирдеҥ эдилген шлюзтар, бетондолгон каналдар ӧйи једип бузулган, татаган.

Калганчы ӧйлӧрдӧ Чуйдыҥ улузы ӧлӧҥ эдип аларга, Чуйдыҥ, Кӧк-Ӧзӧктиҥ, Јӱс-Тыттыҥ сууларына бойлоры кӱрлер салып, ӧлӧҥ чабар јерине эзен-амыр једип, кӧлӱктерле ӧлӧҥин тартып алып туратан. Кӱрлерди јаан суулар агызып апарган. Оныҥ учун улус покосторына једип албай арткандар. Суу јаандаган учун, УАЗ-ик кӧлӱктерди аҥтара чабып салат. Кош тартар јаан кӧлӱктер балкашка бадалып, чыгып болбой калат. Је кезик јурттарда, темдектезе, Курайда, Джазатордо ӧлӧҥ јакшы. Улус керек дезе ӧлӧҥди садыжуга экелет. Бир ЗиЛ ӧлӧҥниҥ баазы 18 муҥ салковой.

Аймактыҥ јааны Серикжан Кыдырбаев ӧлӧҥ эдип болбой турган јурттардыҥ улузыла туштажып, олордыҥ комыдалын улай ла угып, Минјуртээлемге баштанып, болуш сураганыныҥ шылтузында болуш Алтай Республиканыҥ јамылу-јаандарынаҥ болорына иженет.

Малды азыралла јеткилдеерге, ӧлӧҥди ӧскӧ аймактардаҥ ла Алтайский крайдаҥ тартар иш башталып калган. Бистиҥ тергеениҥ ичинде 1100 тонна ӧлӧҥди Кош-Агаш аймакка берер, тартар деген јӧпти тергеениҥ јаандары  јӧптӧгӧн. Туура јерлердеҥ 396 тонна аш ла 851 тонна ӧлӧҥ садып алгандар.

Канча јылга дотация алган да ээлемдерде мал јок. Кӧп саба мал јаҥыс ла бичикте болуп артты

Ӧлӧҥ эдилбезе, кӧп саба улуска малын садарга келижер, је мында база бир тӱбек келген. Ол Монгол јеринде яшур деп оору малда табылганыла колбой. Бистиҥ аймактыҥ эпидемиялык айалгазы Монгол јериле тудуш. Бистиҥ тергееде ол оору јок. Ончо текши малга яшурдаҥ вакцинаны 2004 јылдаҥ  бери тургузып баштаган. Је ондый да болзо, эм тургуза малды албай јат. Яшур деп оорула колбой, ончо Арасей ичинде гран-кыйуда мал тудып турган тергеелер малын садып болбос. Ол тоодо Тува, Байкал кӧлдиҥ ары јанында тергее ле Казахстан.

Кош-Агаш аймактыҥ јаандары бу айалганы оноҥ ары уурландырбаска,  Тожоҥты јуртта дезинфекционный пост тургустылар, гран-кыйуда шиҥжӱ тыҥыган. Ончо јурт јеезелерге гран-кыйунаҥ 25 километр ыраап барзын деп јакару берилген. Онойдо ок Монголиядаҥ азырал  база тартылбас.

Росјуртээлемшиҥжӱниҥ јетиргениле, 2007-2020 јылдарда Монголияда тиркей кӧп оорулар табылган, ол тоодо ящур,  чочколордыҥ африканский чумазы ла  чайнанар оок малдардыҥ чумазы. Бу оорулар 100 процент малды кырып салар аргалу. Оныла колбой малдыҥ эди, сӱди болбой, астап јат. Гран-кыйуда ончо ӧткӧн малдарда оору јогын лаптап шиҥдегилейт. Онойдо ок ары-бери ӧдӱп турган јерлик тындуларды база шиҥдеер иш ӧткӱрилет.

8 738 тонна азырал јетире белетелбеген

Ӧрӧ адалган шиҥжӱ органныҥ јетиргениле, МЭБ (Международное эпизоотическое бюро) эмезе Телекейлик тындулардыҥ су-кадыгын корып турган организация ончо ороондорды текши зоналарга бӧлип јат. Ящур оорунаҥ ӱч зона бар — «неблагополучный» (ороон, регион), «ящурга табартпаган» (ороон). Россия «вакцинация» деп пояска кирет, нениҥ учун дезе Китайда, Монголияда, Кавказтыҥ ороондорында бу оору бар. «Благополучная от ящура без вакцинации» деп статус Арасей ичинде 52 тергееде бар. Эмди Росјуртээлемшиҥжӱ арткан тергеелерге андый статус аларына иштенет. Ол статус јӱк ле 2021 јылдыҥ кӱӱк айында берилер болор. Арткан тергеелер оныҥ да кийнинде киреленер, олорго «благополучная с вакцинацией» деп статус аларына чырмайар керек.

Росјуртээлемшиҥжӱниҥ јааныныҥ баштапкы ордынчызы Николай Власовтыҥ айтканыла болзо, Кош-Агаш аймакта эки тутак бар: баштапкызы, Монголияныҥ гран-кыйузынаҥ ящур малга јуугарыныҥ чочыдузыныҥ кеми бийик, экинчизи — вакцина тургузар кампания чыҥдый ӧткӱрбей турганы  деди. Бистиҥ тергеениҥ башкараачыларыныҥ айтканыла болзо, ящур оорула бистиҥ тергеениҥ малы оорыбай турган да болзо, бис ончо малдыҥ текши тоозын алып, канча мал јылдыҥ ла вакцина алып турганын чокымдаар керек. Малдарга чип тургузылбаганыла колбой бис «благополучная с вакцинацией» деп статус алып болбозыс.

Э. САНИНА