Тӧрӧл тилис тӧрдиҥ јанында болзын

15.09.2020

Алтай тилге школдо ӱредериниҥ сурактары јаантайын јаан ајаруда. Кан-Оозы аймактыҥ школдорында балдарды алтай тилге ӱредер јаҥжыгу канча јылдарга улалып келет. Болчомдордыҥ туразынаҥ ала јаан класстарга јетире ӱзӱлбей ӧткӧн ӱредӱ бойыныҥ турулталарын берет. Јылдыҥ ла 60-80 ӱренчик 9-11 класстарда тöрöл тил ле литература аайынча экзаменди талдап аладылар, кӧп сабазы оны бийик кеминде табыштырат. Быјыл ГАГУ-ныҥ алтаистика ла тюркология бӧлӱгине Мӧндӱр-Сокконныҥ орто ӱредӱлӱ школыныҥ ӱренчиги Айсана Шортова экзаменди эҥ бийик кеминде табыштырганыла сӱрекей оморкойдыс.

Мындый једимдер − кӱнӱҥ сайын, јылдаҥ јылга ӧдӱп турган иштиҥ, ӱредӱчилердиҥ бийик узыныҥ уч-турултазы. Ого коштой, алтай тилле, литературала балдарга республикан кеминде башка-башка кӧрӱлер, маргаандар, ӧскӧ дӧ керек-јарактар кӧптӧгӧн: «Јиит поэттердиҥ ле бичиичилердиҥ «Амаду» деп слёды, «Тирÿ классика» алтай тилле», республикан олимпиада, «Тийиҥеш» деп ойын ла о. ӧ. Бу конкурстар балдарды алтай поэттердиҥ ле бичиичилердиҥ кееркедим чÿмдемелдерин кычырарына јилбÿзин тыҥыдат. Балдар поэттердиҥ јаркынду чÿмдемелдерин кычырып, сöскö сескир болорына таскап, кееркедим сöстиҥ ийдезин, учурын оҥдоп турар боло берет. Оныҥ учун балдар бу конкурстарда јилбиркеп туружат, алтай тилиниҥ байлыгын, сÿрлÿзин билип, тöрöл тилиле оморкойт. Мындый кöрÿ-маргаандар балдардыҥ кӱӱнин кӧдӱрип, тилин темиктирет деп айтса, јастыра болбос. Олор ӧрö öзÿп, бийик једимдерге једип, алтай тилин кöдÿрет.

Ченемели јаан ӱредӱчилер Эльвира Робертовна Кызылова, Валентина Андреевна Чабачакова, Ирина Чыгымовна Быева, Айсура Владимировна Меркулеева балдарды алтай тилле, литературала олимпиадага белетеериниҥ марын табып, 3 јылдыҥ туркунына једимдӱ туружып келген ӱренчиктер таскаткан: Рамина Матина ла Дарина Байданова (Кӧзӱлдиҥ орто ӱредӱлӱ школы), Кристина Шалданова (Кан-Оозыныҥ орто ӱредӱлӱ школы), Ижена Чойнина (Кан-Оозыныҥ орто ӱредӱлӱ школы), Лилия Теркишева (Кырлыктыҥ орто ӱредӱлӱ школы).

Алтай тилдиҥ муниципал кеминде ӱредӱчилери ӱренчиктерле јӱзӱн-башка иштер ӧткӱрип, ӱренчиктердиҥ тӧрӧлчи кӱӱнин ойгозып, алтай тилле јӱзӱн-јӱӱр керек-јарактар ӧткӱрет. Темдектезе, Улу Јеҥÿниҥ 75 јылдыгына учурлай Мактыҥ ла Эземниҥ јылы деп јарлаганыла, бу тÿÿкилик керекке учурлай, аймак ичинде алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ÿредÿчилериниҥ методбиригÿзиле кöп иштер öткÿрилген. Јиит чÿмдеечилердиҥ маргааны, кычырарыныҥ кöрÿ-маргааны ла о. ӧ. Алтайыстыҥ јарлу јурукчызы Г. И. Чорос-Гуркинниҥ чыкканынаҥ ала 150 јылдыгына учурлай кычыраачылардыҥ муниципал кеминде кöрÿ-маргаанын öткÿрдибис. Андый кöрÿ-конкурстар аймак кеминде јаантайын öткÿрилет. Алтай тилдиҥ байлыгын бала бойы сезип, орус тилле теҥ-тай болгонын оҥдоп, сöзиниҥ чеченин билип, алтай тилдиҥ учурын оҥдойт.

Кажы ла ӱредӱчиниҥ тӧс амадузы − ӱренчиктеристи тöрöл тилине јилбÿзин тыҥыдып, Тöрöлин сÿÿп, кÿÿн-санаазын јайым айдып билерине ӱредери.

Бÿгÿн ÿредÿде кӧп солынталар, јаҥыртулар экпиндÿ кийдирилип турган ӧй. Кан-Оозы аймактыҥ алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ÿредÿчилери ӧйлӧ кожо теҥ алтап, ӧйдиҥ некелтелерине келиштире иштейдилер. Аймак ичинде алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ÿредÿчилериниҥ методбиригÿзи эрчимдÿ иштейт. Балдардыҥ тӧрӧл тилине јилбÿзин бийиктедерге болуп, ÿредÿчилер јаҥыртуларды ÿредÿде тузаланат. Јылдыҥ ла öткÿрилип турган «Алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ÿредÿчизи» деп конкурстарда Кан-Оозы аймактыҥ алтай тил ле литература аайынча ÿредÿчилери јылдыҥ ла туружат, јеҥÿчилдер болуп чыгат. Бу конкурс алтай тилдиҥ ле литератураныҥ öзÿмине сÿреен јаан камаанын јетирет ле ÿредÿчилердиҥ ченемел-узыла ÿлежер арга ачат.

Эмдиги öйлö теҥ алтап, једимдӱ иштеп турган ÿредÿчилер Кан-Оозы аймакта кöп, олор мындый ченемел иштерле иштейдилер: «Орто класстарда алтай литератураныҥ урокторында лирикалык чÿмдемелди јаҥы эп-аргалар ажыра ÿренери» — Валентина Андреевна Чабачакова, Кырлыктыҥ орто ÿредÿлÿ школыныҥ ӱредӱчизи; «Орто класстарда алтай тилдиҥ урокторында ÿлекер эп-арга ажыра ÿренчиктердиҥ јилбÿзин ÿредÿге тыҥыдары» − Ирина Чыгымовна Быева, Кан-Оозы аймактыҥ орто ÿредÿлÿ школыныҥ ӱредӱчизи; «Ӱредериниҥ јаҥыртылган эп-аргалары ажыра ÿренчиктердиҥ билгирге јайалган јилбÿзин урокто ло класста эмес иштерде тöзööри» − Эльвира Робертовна Кызылова, Кöзÿлдиҥ орто ÿредÿлÿ школыныҥ ӱредӱчизи; «Алтай литератураны ÿредеринде интерактив эп-сÿмелерди тузаланары» − Эмилия Сергеевна Кыдрашева, Кан-Оозы аймактыҥ орто ÿредÿлÿ школыныҥ ӱредӱчизи; «Алтай тил ле литератураныҥ урокторында ченемел иштерди темиктирери» − Оксана Андреевна Садыкова, Моты-Оозыныҥ орто текши ÿредÿлÿ школыныҥ ӱредӱчизи. Мындый кöрÿ-маргаандарга туружып, ÿредÿчилердиҥ профессионал кеми ӧзӧт.

Алтай тилдиҥ урокторында ӱредӱчилерге јаан болужын алтай тилдиҥ бичиктери јетирет. Федерал стандарттыҥ некелтезиле тургузылган бичиктер ол ок ӧйдӧ ӱренчиктерди алтай јаҥыла, культуразыла таныштырарына болужат. Ӱренчиктерди алтай бичиичилеристиҥ энчизин, эҥ артык чӱмдемелдерин кычырарына темиктирери − кӱч сурактардыҥ бирӱзи. Алтай тилдиҥ бичиктеринде алтай бичиичилердиҥ чӱмдемелдериниҥ тексттери, тӱӱкичилердиҥ иштеринеҥ алынган ӱзӱктер кийдирилгени јаан болуш болот. Тургузылган алтай бичиктерис jаш ÿйе öрö öзöрине, тазыл-тамырын билерине таскадып jат.

Ӱренер бичиктерде салынган бир канча таскадулар öскö кöрÿм-шÿÿлтеле берилген деп сананып тургандарга айдадыс — ÿренчиктерге бойыныҥ калыгыныҥ, коштой до jаткан карындаштык эл-калыктардыҥ литературазын, культуразын билер керек. Бичиктерде берилген тексттер керектÿ, баланыҥ öзÿмине jилбилÿ. Тогузынчы класстыҥ алтай литературазын ÿренип, алтай литератураныҥ öйлигин (периодизация), öткöн jолын билбей, ÿренчиктер канайып öзÿм алынатан? Бичик калыктыҥ алтай jебрен тÿрк фольклорды jууганы ла шиҥдегени керегинде, öскö калыктардыҥ литературазынаҥ, ойрот öйдиҥ литературазы, jаҥы алтай öйлик деп бöлÿктердеҥ туруп, ÿренчиктерди тÿÿкилик керектер кöргÿзилген чÿмдемелдерле таныштырат. Берилген чÿмдемелдер кижиниҥ (баланыҥ, ÿренчиктиҥ) jÿрÿминде, келер öзÿминде учурлу деп кöрÿп jадыбыс.

Алтай тилди школдо ӱредери – ол јаҥыс ла урок ӧйинде иш эмес, ол класста эмес ӧйдӧ јаантайын ӧткӱрилер иш. Алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчилери башка-башка кружоктор, факультативтер кийдирет. Темдектезе, Моты-Оозыныҥ орто текши ÿредÿлÿ школыныҥ Аля Байрышевна Котонованыҥ ченемел ижинде «Куулгазынду сӧс» деп программа аайынча иштейт. Бала ак-jарыкка келгенде, баштапкы эрмек-сӧсти ада-энезиниҥ тӧрӧл тили ажыра сезип оҥдойт. Бала jаанаганда, кӧгӱс-кӧрӱмин элбедеринде тӧрӧл тили аҥылу jерде турат. Аля Байрышевна калыктыҥ оос поэзиязыла таныштырып, куулгазын сӧстиҥ учурын jартайт.

Кан-Оозыныҥ орто текши ÿредÿлÿ школыныҥ ÿредÿчизи Айсура Владимировна Меркулеева «Алтай калыктыҥ чÿм-јаҥы» деп кружогын ӧткӱрет.

Бис, Кан-Оозы аймактыҥ алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ÿредÿчилери, калганчы öйдö öдÿп турган тал-табышты jÿрегисте сысту кычырадыс ла кöрöдис. Бой-бойысты jабарлашпай, öрö öзöргö амадаар керек. Республика адысты тöмöн тÿжÿрбей, öрö чыгарып, блааш-тартышты токтотсын деп сурап турубыс.

Бÿгÿнги öйдö алтай тил кунурап, јоголып браатканы керегинде шÿÿлте jастыра деп бодойдыс. Алтай Республикада тöрöл тилин ле литературазын школдо балдар jилбиркеп ÿренерине, тил текши öзÿмдÿ болорына учурлалган jедимдÿ иштер öткÿрилип турганын темдектеер керек. Мындый иштерде Кан-Оозы аймактыҥ школдоры, ÿренчиктери ле ÿредÿчилери эрчимдÿ туружат.

Интернетте салынып турган бир кезек эрмек-куучындарды угарга да, кычырарга да эби jок. Алтай тилдиҥ ле литератураныҥ бичиктеринде таскадуларда ла jакылталарында, берилген чÿмдемелдерде кандый да jастыра jок деп темдектейдис. Олор калыктыҥ тÿÿкизиле, öткöн jолдорыла, эмдиги jадын-jÿрÿмиле колбулу берилет. Алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ÿренер бичиктерин тургускан авторлорго јаан быйан айдадыс, ижине jöмöжöдис, бийик баалайдыс. Тöрöл тилине jаш ÿйе кÿÿнзеп ӱренип турганын кöрöдис.

Алтайлар бир ууш эл, бир санаалу, бир амадулу болуп, öмö-jöмö иштеп jÿрер керек. Алтайыс амыр турзын, кара башту калыгыс öссин, кöптöзин.

Кан-Оозы аймактыҥ алтай тил ле литература аайынча ӱредӱчилери — В. Чабачакова, А. Ильмекова, М. Сабина, Н. Ефтифеева

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина