Јаламанныҥ кырларында эчки кабырган акам

23.09.2020

Алтай албаты, озодо чактаҥ бӱткени болбой, чыккан-ӧскӧн Алтайын таштап барбазы кайкамчылу. Кайда ла јӱрзе, јӱрегине кару јери, мал кабырган ӧзӧктӧри, аҥдап-куштап баскан агаш-ташту сындары, кандый да изӱ кӱнде соок, таштары кӧрӱнип јадар тоҥмок суузы,

эрте јаста кобыда кӧгӧргӧн кӧк-тамандары, койу аралда јайылган чейне кубакай ӧҥиле кӧс сӱӱндирген, амыр ла агару Алтайы…

Бис бу ла Јаан-Јаламанда Ептеев Мулта ла Токина Сыдыраш деген улустыҥ, ол ӧйлӧрдӧ алты, јети, сегис балдарлу кӧп биледе ӧзӱп-чыдагандардыҥ бирӱзи болорыс. Айла, ол ӧйдӧ кӧп балдарлу болгоны кайкал эмес, карын да сен ырысту ла адааныҥды алып ийер акаларлу, јӱктенип јӱрер эјелерлӱ болгоныҥ јаан сӱӱнчи.

Биледе бис јети бала, тӧртӱзи уул, ӱчӱзи кыс болгоныс. Альберт акам ӱчинчи уулы, ол оогошто ло маймандарыныҥ кылык-јаҥын алган (карганай, адамныҥ энези, Тобойлор угынаҥ, Хабаровка јурттыҥ улузы), согушчаҥ, недеҥ де туура калбас, анда кылынган, ал-шулмус, шыраҥкайы коркышту болгоныла аҥыланатан. Чапты улуста ондый темдектер ас, олор чала јобош, согушка кирерин сӱӱбес, је ак-малына кару, иштеҥкей, байа бир колы коктулардыҥ бирӱлери.

Ол 1959 јылда сыгын айдыҥ 12-чи кӱнинде чыккан. Энебистеҥ эрте астыгып, ӧскӱзиреген бисти кару таайыбыс Јелечи Шӱлӱзиновна Тайчинова адамла кожо азырап чыдаткан. Ол Хабаровка јурттаҥ, кӧгӧл майман, база да ар-калап, отура калбас, айдыжар болзо, айдыжар кылыкту болгон. Альберт акамды иштеҥкейине, капшуунына, ончо ло ишти бир де мойны калбаҥдабай, јалкуурбай, иштеерине ӱреткен. Олор 1970 јылда ӱӱр эчки алып, ол ло јылдардаҥ ала тайга-ташта, јай болзо, Јаламанныҥ кайыр-каскак кырларлу, эчки-мал таш кырлап јӱрер бийиктеринде иштеп јӱрген. Эчкилер агаштыҥ бӱрлерин, ӧлӧҥниҥ эҥ ле эм-тустузын бийик кырлардаҥ отоп азыранар ине. Оныҥ учун бис, Альбертле экӱ, база да корум-таштарга јеҥил секирип, бийик таскылдарды – Эликтӱ-Бажыныҥ, Јалбак-Оозыныҥ, Чаҥкыр ӧзӧктиҥ сындарын эчкилер чилеп кырлап ӧскӧн улус болорыс. Мен оны оогош то тушта кайкап туратам: бир де оорыдым деп айтпас, узун јайдыҥ туркунына арыбай-чылабай, эчкилерди кабырып, олордыҥ кийнинеҥ ле јӱретен.

Корумду-Бажында кой кабырган майман сӧӧктӱ Јаҥарчы Бокушевич Товаров алты балалу болгон. Бис Корумду-Оозы, Ак-Јарык деп јерлерде эчкилердиҥ кийнинеҥ барып јатсабыс, јолой јолугар. Деремне тӱжӱп брааткан болзо, адам-таайым эшке кирип чыгатан, «кӧктиҥ суузы» ажынып јадатан, кидим јайдыҥ кеен ӧйи ине. Јолдо биске јолыкса айдар: «Валя ла Альберт эчкилер куйругынаҥ тудунып, малын качан да таштабас, тудуш ла кожо јӱрер…». Эчки кабырган улус билер – ол койдый эмес, сунуп-сунуп, кыр бажына барып, эм-тусту эҥ јакшы ӧлӧҥди отойло, ойто бир ле эки сааттаҥ ол сындаган кырлаҥдардаҥ шуҥуп тӱжеле јанар. Барарын ыраак барар, је ойто ло јанар, је бис бир де јалкуурбай, кожо ло «эчкилер» болуп, эчкилердиҥ корум-таштарда јолдогон орыктарыла секирип, эчкилеп јӱретенис.

Јайым јаш тужыстыҥ аарчы-курудыныҥ, каймагыныҥ ла таайымныҥ кӱлге кӧмӱп быжырган теертпегиниҥ јыды, амтаны кандый кару, јӱрек-буурга јуук болуп, элеске калган. Кӧк тӱдӱскиге тартылган унчукпас туулары, эчкилер сӱрӱжип сындаган арка-кобызы, јайлузы, бозулар кӱдӱген ойоҥдор, уйлар мӧӧрӧшкӧн ӧзӧктӧр – ончо ло јаш тужыста арткан… Бу ончозы ойто јанбас, ол ӧйдиҥ, јаш тужыстыҥ, ол јӱрӱм-јылдардыҥ кырлаҥ-кобыларда шиҥген јаҥылгазы…

Бир јай адам деремне тӱжеле, Альберт акамды јайлуда эчкиде јаҥыскан таштап ийген. Мен адамныҥ кер адына учкажып алгам. Јайдыҥ тӱжи узак, канай ла сакызаҥ, эҥир капшай келбес. Текелӱ-Койны деп јолдыҥ ичи, эчкилер туку ла Чӧбрӧниҥ суузына једип-јетпей, кичинек боомды ӧтпӧй, казылган-кызылгаттыҥ јалбырактарын чайнап, ойто ло кайра бурылатан. Акам јайгы тӱште аштаган, јиилекти канча да јизе, тойгоны билдирбес. Јурттаҥ тайга барып јаткан Герман Мандаев, бис оны Кера таай дежетенис, келип јатканын Альберт кӧрӱп ийген. Јаан кижи керектиҥ аайын аштап калган баланыҥ чырайынаҥ ла сезип-кӧрӱп ийген, арчымагынаҥ калаш чыгарып берген эмтир. Оны акам сууга кожуп, ажанып алала, ойто ло ырысту кижи боло берген… Мусульман јаҥду Узбекистан тергеениҥ албатызы јууныҥ ачана-торо јылдарында кӧп орус калалардаҥ балдар алып, олордыҥ тынын алган албаты ине. Олордыҥ да, ӧскӧ дӧ калыктардыҥ јаҥында калаш агару, оны чачарга, тепсеерге јарабас, оны торолоп јӱргендерге кысканбас.

Бис адамла кожо тӱнде једип барганыс. Келзебис, содон чадырда от јаан чедиргентип, тозырап јатты. Айылдыҥ ичи јарык, эчкилер амыр ла конуп јаткан эмтир. Мен арчымактаҥ пряник ле «подушка» конфет чыгарып, уйуктап јаткан акамныҥ колына туттурып берерге албадангам. Арыган акам кайдаҥ ойгонзын…

Је јылдар јылыжып ӧткӧн, айлар айланыжып барган. Эмди бу алтан јаштыҥ ажузын ашкан, ак-мал азыраган, айыл-јурт туткан акам адазыныҥ јурт-тергеезинде јаан акам болуп арткан. Кожо јуртап, јаман-јакшыны кӧдӱришкен, кыстарыныҥ энези Айана Федоровна Амыева. Оныҥ адазы Федор Майманович Амыев Кӧксуу-Оозы аймактыҥ Тӱҥӱр јуртыныҥ кижизи. Ол бистиҥ Јаламанга ветврач болуп иштеп келеле, мында ла кижи алып, јажына Кӱпчеген ле Јаламан јурттардыҥ ветишчизи болуп иштеген, тайга-ташта койчы-малчыларга јаантайын сакылталу кижи болгон. Бойы ачык-јарык, ижин сӱреен јакшы билер, колы јеҥил, чала орусымак куучынду болгон. Эмдиге бистиҥ, тайганыҥ балдарыныҥ, санаазында «ветеринар келип јат» деген табыш, айылчыны сакыганыс арткан.

Адакыда, алтан јашты ашкан акамныҥ эр кижиниҥ сыраҥай ла бутка-колго туруп, не-немени оҥдогон-аайлаган, ак-малын азыраган, айыл-јуртын ӧҥжиткен, бала-барканы азыраган, алтын ӧйи келген деп сананып турум. Јӱрӱмниҥ ончо уур-кӱч бурылчыктарын ӧткӧн, јаан «эжикти» де ачкан эди. Акамныҥ јаан кызы бистиҥ калада технологический техникумныҥ акча-манат бӧлӱгин божоткон. Кичинек кызы Барнаулдыҥ университединде юристке ӱчинчи јыл ӱренип туру.

Је кижиге бу салымныҥ сыйлаган јаан ӱлӱзинеҥ артык база не керек? Азырап салган алтындый кыстарынаҥ, чындык эш-нӧкӧринеҥ, чыккан-ӧскӧн Алтай јеринеҥ, ак-малын азыраган быйанду, алкышту тӧрӧлинеҥ, эзен-амыр јӱргенинеҥ артык не де јок… Ондый ла болзын!

В. ЕПТЕЕВА, Јаан-Јаламан јурттаҥ

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина