Алтайдын Чолмоны

Кижи оорудаҥ јаан эмес…

25.09.2020

Капшай «кайылган» јастыҥ, тӱрген јӱгӱрип «качкан» јайдыҥ эҥ ле солун элестери: коронавирустыҥ пандемиязы, Конституция кирген солынталар ла Улу Јеҥӱниҥ 75 јылдыгы болгон. Ууламјыны баштапкы учурал берген, нениҥ учун дезе, ол учун ончо не-неме бойыныҥ ӧйинеҥ јылган, јӱрӱмниҥ аайы солынган.

Јылдыҥ бажында бис ончобыс  сонуркап,  чаҥкыр экран ажыра кыдат јеринде чӧрчӧк ошкош  миллион   калыкту, таныш эмес Ухань калада    улус пандемияла канай оорып јатканын, оныла канайып тартыжып турганын ајыктап отурганыс. Ижемји бисти кабайда јаткан баладый јайкап, ол јаан оору телекей ичиле јайым барбас, биске ол качан да једип болбос деп сананганыс. Је ол биске Монголия ажыра эмес, а кайкамчылу куулгазын болуп   айланала,  Европа, Москва ажыра једе конды.  Јаан «једимди»  COVID-19 таркадарына јорыкчы улус јетирди, авиаучуштарды орой токтоткон деп айдышты. Јӱрӱмде баштапкы катап јер кӧрӱп, јорыктап турган улуска кӱйӱнип эмес, кыјыктап баштадылар — мындый тербезен немелер бар! Нени бедиреп, ӧрӧ-тӧмӧн шуҥуур деп айдыштылар.

Баштапкы толку тӧс калага келишти.  Москваныҥ улузыныҥ чаксыражын кӧрдис — бир кӱнде мынча кижи оорыган, экинчи кӱнде мынча… Јӱске кийер маска бедиреш, кол јунар аҥылу суузын табылбай, эмчиликтерге улусты бадырып болбой, јаҥы эмичиликтер тудып турганын кӧрӱп, је бу оору-јобол  биске де једер эмтир деп сананып ла отурганчас, ол биске једип келди.

Эмди озогы улус бар эмес: самолёт учуп јат, улус кыймырап јаткан јӱрӱмде бир де кайкаар неме јок. Бу  айас  сакылталу теҥери турарда,  «јалкын јалт эдип»,  Оҥдой аймакта коронавирус оорулу кижи табылган. Детективтеги немедий — ол баштапкы оорыган улустыҥ јӱрӱм-салымын ончо улус бой-бойына айдыжып, коптожып турганча, бу оору јайыла берди.

Кош-Агашка бу ооруны Акташта тура тудуп турган улус экелген, је оноҥ ло бу оору коркышту капшай таркаган. Чуй јеринде билелер јаан, улус нак, оныҥ учун бу капшай барган болор. Јаскыда бир кезик ӧйгӧ Кош-Агаштыҥ оромдорында кем де јок болгон. Кезик улус каладӧӧн качкан. Оноҥ улус отура-отура чылаган, ойто кыймырап баштаган. Коронавирус оорулу тӧрт кижинеҥ тӧрт јӱске јеткен, эмди муҥды да ажа берди.   Оору улустыҥ тоозы кӱннеҥ кӱнге кожулып ла јат.

Кош-Агаштыҥ ковидный госпиталинде эм тургуза 36 кижи эмденет, бу улуста оору билдирбей ӧдӧт.  Бу кӱч айалга бистиҥ алдыска кату некелте тургусты, тӱп-шӱӱлте эдер санаа-шӱӱлтеге экелди. Баштапкызы — ол бистиҥ эмчиликтердиҥ тургуза ӧйдӧги «једимдери». Ол кезедӱ бистерге санаа алындырар учурлу. Ӱсте кайнап турган пӧтӱк чокыырда, јӱзӱн-базын политиктер бойыныҥ јерин эмчилерге берип, олордыҥ сӧзин угуп баштаган. Чындап та, улус эмдеп турган эмчилердиҥ, албатыныҥ су-кадыгын  чеберлеп турган улустыҥ ишјалын бийиктедип, олорго ајару эдер керек деп, јаҥы ла оҥдогондор. Кезик улус айдышкан: бу оору-јобол ӧдӧ берер, кезиги кижи сананып тапкан вирус бир де јазылбас, кижиниҥ ичи-буурына кирип,  анда артар дешкен. Кезигиниҥ айдышканыла, оорыган улус акча аларга болуп, оорып турган. Кезиктери маска, перчатка јазап турган немелер кӧп, акча иштеп аларга, бу ооруны тапкан деп куучын баштаган.

Бир кижиниҥ меге айтканыла, телекейде улус кӧптӧгӧн, эмди албатылардыҥ тоозын астадарга, бу јоболды сананып тапкан… Кыскарта айтса, кандый ла «дийттер» болгон, олордыҥ кезигин кижи оҥдоп то болбос.

Бис ас тоолу калык, кӧп сабазы јурт јерлерде јаткан јокту улуста кайдӧӧн дӧ барар арга јок.  Алтай-Кудайым бар эмес пе, кижиде ырызы бар эмес пе ле деп отурып јадыс. Кезик улус нени-нени сананып табып, айдыжып, кем де акча-манат  иштеп алып  турган — оны јаҥыс ла Кудай билер! Тегин кижи мыны ончозын укса, јӱӱле берердеҥ айабас.

Кезик улус јайыла перчаткалу, бӧстӧҥ кӧктӧп алган маскалу базып јӱрдилер. Бир кижи тӱнде јойу јаҥыскан маскалу, перчаткалу базып јӱргенин кӧргӧм.

Је јамылу улустаҥ улус кандый да башка неме сакыган.  Јамылулар ол ооруныҥ  «эм-томы»  ол «самоизоляция» дештилер. Айылдаҥ ары-бери чыкпай, ӱйде отурары. Кош-Агаш аймакты јастай јапты. Той-јыргалдарды, байрамдарды ӧткӱрерин токтодып салды, бӱткӱл јайдыҥ туркунына бир де бала амыраар лагерьлерге барбады.  Ӧлӧҥ ижи ӧйинде улусты эмеш јайым салып ийген, сыгын айда бу иш божогон.

Улусты, аргачыларды кӱннеҥ кӱнге коркыдып, токтодып турганыныҥ шылтузында айалга эмеш киреленген. Алтай Республикада  сегис  айдыҥ туркунына  инфекционный оорула оорыган 26023 учурал болгон,  100 муҥ кижиге  — 11889,9, ол былтыргы јылдыҥ кеминеҥ 11,4 процентке ас. Ол тоодо  ОРВИ — 73,1 %. Кош-Агаш аймакта    дифтерия, корь, столбняк, краснуха, полиомиелит, туляремия, чума, сибирская язва ооруларла кем де оорыбаган.

Сыгын айдыҥ 23-чи кӱнинде болгоныла, Алтай Республикада  улус коронавирусла оорыган 3177 учурал лабораторно чокымдалган, ол тоодо 1239 кижи –   Кош-Агаш аймакта. Кош-Агаш аймактыҥ кажы ла 20-чи кижизи COVID-19 оорула оорыган деп айдарга јараар. Бу оорула тартыжарга, муниципалитетте јаан иш ӧткӱрилет.

Кӱс келген. Школ ӧйи башталарда, Кош-Агаш јурттыҥ эки школы бир айга јетпей, ойто јабылды. Нениҥ учун дезе бир школдо 1300, экинчи школдо 1000-га јуук балдар ӱренет. Тегин ӧйдӧ бу школдордо балдар эки сменала ӱренип турган болгон. Бу школдорго кирзеер, анда тынчу, кирлӱ. Аймактыҥ јааны Серикжан Кыдырбаев В. И. Чаптыновтыҥ адыла адалган школго эки јылдыҥ туркунына канча акча салбады деер, је ол школ ол ло јыду, кирлӱ бойы…  Эмди ол школ капитальный ремонтко јабылар.

Бу школдыҥ 26 ӱредӱчизи коронавирусла оорыган, ОРВИ башталып, коронавируска кожулган: 103 бала  ОРВИ-ле оорыган, 36 балада—  коронавирус. Текши  алза, аймак ичинде 70 бала оорыган. Мындый айалганыҥ јаан шылтагы ол узун јайдыҥ туркунына Чуй ичинде бир де той-јыргал ӱзӱлбей, улалган дештилер. Кӧп улус туура барып, тойлорды Горно-Алтайсктыҥ јанындагы Рыбалка, Ая деп јерлерде ӧткӱрип баштагандар.

Кош-Агаштыҥ магазиндериниҥ, организа-цияларыныҥ эжиктеринде: «Бирдеҥ кирер, маска јок кирбес!» деп јарлар туруп ла јат. Олорды   Роспотребшиҥжӱге бе эмезе оперштабка илген бе — оҥдоор арга јок. Эмди аймактыҥ јаандары аргачыларла куучындажып, келер неделеде ончо садуныҥ јерлерин јабар деп јӧптӧшкӧндӧр. Онойдо ок  мечетьтиҥ имамдарын, серкпениҥ абызын,  Чуйдыҥ јайзаҥы  В. А.  Суруновты ла јондык ӧмӧликтерди јууп, газет,  Интернет  ажыра баштану эттилер.

Эмчилердиҥ айтканыла болзо, Кош-Агаш аймакта эҥ ле кӧп анализтер алынып јат, оныҥ учун оору улустыҥ тоозы кӧп болот. Эмди ооруныҥ экинчи толкузы башталарын улус сакып, чочыган отурып јат. Той-јыргалдар  болуп ла јат, улус кол-колынаҥ тудужып, јыргап ла јат… Учы-учында та не болор? Кунукчыл кӱстиҥ ӧйине келип, келер јасты сакыырыс. Келер јас нени, кандый куулгазын  экелер?

Э. САНИНА