Алтайдын Чолмоны

Сары бӱрдиҥ байрамы — Сары јалаҥда!

05.10.2020

Ӱлӱрген айдыҥ 2-чи кӱнинде Эре-Чуйдыҥ албатызы база бир сӱӱген ле јаҥжыккан байрамын ӧткӱрдилер. Аймактыҥ депутаттарыныҥ јааны Санаш Дидунов, алкышчы Юрий Попошев, аргачы Гарий Телесов баштаган мӱргӱӱл, јылдыҥгызына кӧрӧ, албаты ас тоолу јуулган да болзо, эрчимдӱ, тузалу ӧткӧн. Бу оору-јобол ӧйинде Ада болгон Алтайыстаҥ суранбазабыс, не болорыс? Чуйдыҥ улузы бу тагылдарга бир јылда ӱч катап чыгат, Јажыл бӱрде, Сары бӱрде ле ак каар јааганда Чага байрам тужында.

«Эре-Чуйдыҥ бажында кӧк ынаарга кӧмӱлген Кӧк ыйыктыҥ јанында, сары телкем чӧлдӧрлӱ Сайлугемниҥ эдегинде, ӱйе-чакка ӱйеленип келген Ӱкекте, Аркыт ичи јаан Алтайда, Ирбистӱниҥ, Ийиктӱниҥ Ак-Туру бажы ак-сӱмерлердиҥ колтыгында, Чуйдыҥ ла Курайдыҥ куулгазынду куба чӧлдӧринде озо-озо чактардаҥ бери ал-камык мал-ашту, ээленген јерлӱ, эл-каандыкту, энчи-байлыкту, ага-јайзаҥду, укту-тӧстӱ, эл-киндик тӧрӧӧн-тӧркиндӱ теле-телеҥит деп эл-калык jypтаган.

Эре-Чуйдыҥ эл-јоны, чындап та, таҥынаҥ, кемнеҥ де камааны joк jaдып, ӱйедеҥ ӱйеге, чактардаҥ чактарга «јердиҥ ээзи, баштыҥ меези» болуп ӧзӱп чыдаган. Байы дa бар, joктузы да једер, бой-бойлорыла jep блаажып согушпаган, jaҥыс jepдe jадып, ээленген ар-јӧӧжӧлӱ, ака-карындаш сӧӧктӧрлӱ болгондор. Олор: тӧӧлӧстӧр, кӧбӧктӧр, кыпчактар, кергилдер, алматтар, jaбaктаp, мундустар, иркиттер, саалдар, сойоҥдор, коболылар, тоҥжаандар, моолдор, јытастар ла оноҥ до ӧскӧлӧри» деп, Таукен Яйтынов акабыс бичиген эди.

—Мен телеҥит, мен алтай, ак сагышту, ачык јолду, угы-тӧзим учукталып, ӱзӱлбес, калыҥ уйалу болорым. Айландыра турган тууларым мениҥ шибеем, аржан-суузы эм-томым болор. Бистиҥ јаҥдаган јаҥыска једетен јаҥ јок, бистиҥ Алтайыстый ару јер јердиҥ ӱстинде јок — деп, Светлана Талкыбаева эјебис айдат.

—Алтай калыктыҥ јебрен ӧйлӧрдӧҥ бери јаҥдап келген чӱм-јаҥы — јерин байлап бажыратаны. Эне јер ээлӱ, ого бажырып, алканып, Алтай-Кудайынаҥ болуш сурап јӱрген кижи јакшы јӱрер, јӱрӱми јакшы болор. Бистиҥ алтай улустыҥ јаҥдаган јаҥы сӱреен тереҥ учурлу, байлу, ойгор кӧрӱм-шӱӱлтелӱ. Мыныҥ учурын, аайын тереҥжиде билип оҥдооры бир кӱнниҥ сурагы эмес. Алтайына бажырып јӱретен јӱрӱмди бистиҥ ӧбӧкӧлӧрис  бистиҥ каныска салып койгон.

Тагылдарга чыгып мӱргӱӱри — кижи ӧзӧк-буурыла мӱргӱп, Кудайына баштанып турганы болор. Эки тизеге отурып айдынганы, «Кинчектеҥ айрыгар, баш болзын, ӧрӧ турган Јайааныс» деп суранганы тузалу.

Кажы ла кижи айыл-јуртында от-очокту. От-очогы ажыра кижи Кудайыла тудушталат. Оныҥ учун от-очогына бажырып салган курсагын тагылдарга апарып салар. Алтайдаҥ, Ак ла Кӧк Айастаҥ курчуузын айыл-јуртыҥа кийдирип јадыҥ, такып, курчуулап, курчула-нып.

Тагылдарга чыгып, мӱргӱӱлге туружарга кандый ла кижи барар. Ӧрӧ турган Кудайдыҥ алдында бастырабыс бир тӱҥей. Сен бай, аргалу чакту, сен јокту деп, Кудай ылгабай јат. Тагылдарга чыгарга, Кудайдыҥ кур-чуузына кирерге, мӱргӱӱлде кем де кемди де бӧлип, туураладып турар аргазы јок. Тӧрӧӧндӧрдӧҥ кижи божозо, карын да барып, ол кара ийделердеҥ аруталып, айрылар керек, мӱргӱӱлдерге барып, сынды сергидип јӱрер керек — деп, Алтай Республиканыҥ культуразыныҥ  нерелӱ ишчизи Любовь Талкыбаева јартап айдат.

Ар-бӱткенди алтындап,

Алтайыска кӱс келди.

Сыгын ӱнин тыҥдаалап,

Кеткин куштар јепсенди.

Байлу-чӱмдӱ Сары бӱр —

Байлык кӱстиҥ байрамы.

Эмди Алтай амыраар —

Ээчий кышка алтамы.

Эре-Чуйыста 2000 јылдардаҥ бери калыгыс јаан ыйык туулардыҥ алдына јаан тагылдар салып баштаган. Чуйдыҥ јолыныҥ одожында Сары јалаҥда, Телеҥит-Сортогойдо Эне Ыйыктыҥ алдында, Курайда Јылкы ташта, Белтирде Чагаанда Кызыл ӱзӱкте, Мукур-Таркатыда Ирбистӱ ыйыктыҥ алдында ла Белажу баратан јолдыҥ белтиринде Бӱӱре деп ӧзӧктӧ. Бу тагылдарда Чага байрамда, Јажыл бӱрде, Сары бӱрде кара башту калыгыс саҥ салып, Алтайын алкайт. Эҥ јаан аймактыҥ байрамы Ортолык ла Кош-Агаш јурттардыҥ ортозына Сары јалаҥ ӧзӧкто ӧдӧт. Бу тагылды Л. Н. Ефимов аймактыҥ јааны болуп турган ӧйдӧ Эре-Чуйдыҥ билеечи кижизи Мария Турлунова кӧстӧп баштаган эди. 12  ташты Эре-Чуйдыҥ башка-башка талаларынаҥ экелип, эбире салган эди, ортозына тагыл тур-гускан. Оныҥ кийнинде јылдарда мында агаш айыл тудулып, мӱргӱӱлдиҥ эптӱ, учурлу јери болуп калган.

Јаан тагылга арай јетпей, уткуулдыҥ обоозына кажы ла кижи тажын салып, јаламазын буулады. Алтай агаш  айылда экелген аш-курсактыҥ бажын јаан тепшиге салгылады. Анайып,  улус тагылга ууландылар. Јеелеге кажы ла кижи тӧрт ӧҥдӱ јаламаны буулап, айдынды. Тагылдыҥ эжигинеҥ кирип, ӱй улус эпши јанына, эр улус эр јанына чӧмчӧйип, кӱнчыгыш јаар отургылап алгылады. Тагылга от камызылган кийнинде, алкышчы Юрий Курманович тепшиниҥ ажын салып, сӱтти ӱрӱстеп, алканып, Сары бӱрдиҥ байрамын баштап апарды.

Сары бӱрдиҥ мӱргӱӱлинде сары кӱсти мактап, келетен кышты эзен-амыр чыгарына, ак быйанду малыбыс, азыраган балдарыс оору-jоболго, коомойго табарбазын, Алтай jерис калык-jонысты койнына сыгындырып, колтыгына койдонып, эзен-амыр турзын деп, јуулгандар алкандылар. Саҥныҥ ончо туружаачылары алканган кийнинде, кӱреелей туруп, тагылды эбиреде «Куруй, куруй, куруй» деп айдынып, мӱргӱп баскылады. Јаан саҥды салып, ойто кайра барган јолдо Эре-Чуйды корып турган баатырларга амадап тургузылган кереес таштарга келип, база ак сӱттеҥ ӱрӱстеп, алканып, айдынып баргылады. Ойто келип, Ӧргӧӧниҥ одын камызып, ого јаан саҥнаҥ келген кӱндӱӱ-кӱреени салып, јаҥдады. Келген улус чадырда кӱреелей отурып куучындаштылар.

Сары бӱрдиҥ мӱргӱӱлине јуулган улустыҥ тоозы  ас болгоны карамду. Бу улустыҥ алкыжы текши албатыга једерине иженедис, јер-Алтайыс бистиҥ курчубыс болорына бӱдедис.

Эмилчи  Санина белетеген