Алтайдын Чолмоны

Јарангыштардыҥ учуры

13.10.2020

Бу ӧйгӧ јетире бу сурак учурлу эмес болгон. Калганчы јылдарда алтайлар баланыҥ бир, он эки јаштарын темдектеп турганыла колбой, јарангыштыҥ учуры ойто эзедилди.

Јебрен ӧйлӧрдӧ  улустыҥ сабарларында, кулагында ла мойнында јарангыштар болгонын јебрен казынтылардыҥ табынтылары керелейт. Олор эр де кижиде, ӱй де улуста болуптыр. Эр кижиниҥ сол кулагында ол эмезе курында, эдинген-тудунган бычактыҥ кынында эмезе јуучыл јепселинде болгон. Онызы эр кижиниҥ бийик учурын темдектейтен.

Ӱй кижи сабарларында јӱстӱгиле аҥыланатан. Ол недеҥ эдилген эдимдер болотон? Алтын, кӱмӱш, кӱлер болордоҥ айабас. Оны не керектӱ эдинетен дезе, јарангыштар курчу-куйак, коручыл болзын деп. Јаман немедеҥ корып, кижиниҥ эди-канын корулап, кӧстӧҥ тайкылта ыраадарга. Темдектеп алза, алтыннаҥ эткен јарангыштарга  кижиниҥ кӧзи тийер, ал-санаазын амыратпас, керек дезе кижиниҥ тынын алар. Сӧстиҥ бӱткени эки сӧстӧҥ: ал+тын. Оныҥ да учун уурчылар элдеҥ озо алтыннаҥ эткен јарангыштарга табарат. Је озодо ол алтынды јукачак эдип јазап, керек дезе кижиниҥ оборын бӱткӱлинче јаптыр.  Андый алтынла оролгон 10 кижи Казахстанныҥ корумдарынаҥ табылган. Јада-тура ӧскӧ дӧ казынтылар табылар болор.  Бӱгӱнги кӱнде Башкортостанда ла Тувада алтыннаҥ эдилген эдимдер олордыҥ музейлеринде тургузылган.

Кӱмӱштеҥ эдилген јарангыштар Саха-Якут јеринде кӧп туштайт. Сыргалјыны колтуга берердеҥ озо, ада-энези оныҥ кебин кӱмӱшле јеткидейт. Озогы кеп-куучындардаҥ алза, анайда јеткилдеген сыргалјы  кеп-кийимин кӧдӱрип болбой, јада калган. Оны ол ло бойынча межикке салган дежер. Алтай кижиниҥ јарангыштары, чокымдап айтса, кеп-кийими атту-чуулу Г. И. Чорос-Гуркинниҥ јуруктарында толо кӧргӱзилип калган. Јилбиркеген кижи оныҥ альбомын ачып кӧрӧр аргалу.

Јарангыштарды кижи не керектӱ кийет? Јаҥыс ла јараш кӧрӱнерге эмес, је анайда ок атааркап турган улустыҥ кӧзин туураладарга. Оныҥ учун кӱмӱш кӧстиҥ чогын тайкылта апарат, кижидеҥ туураладат.  Јарангыш деп бис нени адайдыс? Ол – јӱстӱк, кепеш, сырга, кабыкчы, јинји, экемел, илјирме ле о. ӧ. эдимдер.

Је јӱстӱкти бис сабарларга кийедис. Бӱгӱн бис сабарларды кӧп сабада чӧрчӧктӧги аайыла: Башпарак, Бажы-Кырлу, Ортон-Мерген, Обо-Чечен, Кичӱ-Бобый деп адайдыс.

Чынынча айтса, эргек сабар, ус сабар, орто сабар, сокол, чычалык деп сӧстӧр бӱгӱн чек ундылган.

Эргек сабарга јӱстӱк кийгени – эр кижиниҥ кӱчтӱзин, бегин, јуучылын керелейт. Эр кижи сырганы сол кулакка эдинер, бычак база сол јанында деп, Алтайдагы кезер таштар чике керелейт. Ус сабарга јӱстӱкти энедеҥ чыкканы сок јаҥыс кижи кийер деп, јаан јаштулар айдыжат. Ӧскӧ калыктарда дезе оны башкараачы кижи кийер: бойыныҥ јамызын, тура калбас озочылын темдектеп турган кижи кийер деер.

Ортон сабарга јӱстӱк кийгени бойыныҥ угы-тӧзиле колбуны ӱспегенин керелейт, эне-адазыла, таада-тайнагыла, улдазыла-улу энезиле.

Айыл-јурт тӧзӧп јаткан эжер улус сокол сабарга  јӱстӱк кийер. Орус улус оны обручальное кольцо деп, ӱргӱлјикке сӱӱштиҥ кереези деп темдектейт.

Чычалык сабарга кийгени – чӱмдеер улустыҥ темдеги, јурап, ӱлгер чӱмдеп, кожоҥдоп, кӱӱ чӱмдеп турган улус.

Јӱстӱк алтын, мӧҥӱн, кӱмӱш, јес болордоҥ айабас деп ӧрӧ чокымдаганыс. Алтын кижиниҥ тынын алар болзо, мӧҥӱнде база алтын кошмок бар, кӱмӱш чике мӧҥӱн болор.

Нениҥ учун мӧҥӱн ле кӱмӱш јарангыш јакшы? Бир јанынаҥ кижиниҥ эди-канына тузалу, экинчи јанынаҥ су-кадыкка болушту: канныҥ тебӱзи бийиктеп кӧдӱрилбезин деп, ортон сабарга мӧҥӱн јӱстӱк кийер эмтир.

Јӱстӱктеҥ башка кыс балдар кабыкчы (браслет) кийер аргалу. Бир јанынаҥ ол јарангыш, экинчизи су-кадыкка тузалу, чокымдап айтса, колы-буды сарсулу кижи мӧҥӱн кабыкчы кийетен эмтир.

Эр кижиниҥ кийгени – кепеш (перстень). Ол кӧстӱ де болордоҥ айабас. Кыс бала јаҥыс ла јаранар эмес, је анайда ок ус болгоныла база аҥыланатан: кӧкчи, иштеҥкей, ару-чек. Оныҥ да учун Кемене (маленькая иголка), Темене (иголка с большими ушками), Оймокчы.

Л. Кокышев бир ӱлгеринде мынайда чӱмдеген эди:

Јиит уулдар калай јӱрбегер.

Кайадый кеен кыстардыҥ кӧзине

Тайкылта кӧрбӧй, удура кӧрӱгер.

Табылган ла ӱӱрени ырызым дейле,

«Талдазам кайдат» деп

Кийнинде айтпагар…

Ӧрӧги адалган сӧстӧр бӱгӱн улустыҥ ады-јолында, эрмек-сӧзинде јаантайын туштайт, је оныҥ учурын бис тереҥжиде сананбай да турганыс. Айдарда, баланыҥ бир јажы толгондо, уул да, кыс та болзын, ол башка баш кожулды деп, укка ук укталган, јуртты улалтар кижи деп темдектеп турган болзо, 12 јажы толзо, уулга аттыҥ јепселин сыйлаар. Кызычак болзо, 12 јашта кыс кебине кирди деп, анчада ла энези элдеҥ ле озо каруулу боло берет.  Је керектиҥ аайы јаҥыс ла јарангыштарда эмес, баланыҥ су-кадыгыла, таскамалыла база колбулу.

Н. КИНДИКОВА, шиҥжӱчи