Алтайдын Чолмоны

Тергеениҥ ӧзӱми јурт ээлемнеҥ чике камаанду

13.10.2020

Ӱлӱрген айдыҥ 11-чи кӱнинде Россияда јурт ээлемде иштеп тургандардыҥ байрамы темдектелет. Јурт ээлемниҥ ижинеҥ албатыныҥ келер бир јылга јадын-јӱрӱминиҥ аайы, аш-курсакла јеткилделгени кандый болотоны, мал-ашты канайда кыштадып чыгаратаны чикезинче камаанду деп айтса, јастыра болбос. Бистиҥ республика јуртээлемдик тергее болуп, албатыныҥ 70 проценттеҥ кӧбизи јурттарда јадып-иштеп турарда, бу кӧргӱзӱлердеҥ бистиҥ јадын-јӱрӱмис кыйалтазы јогынаҥ камаанду.

Јурт ээлемниҥ ишчилери профессионал байрамын кӱчӱрген айдыҥ бажында — качан малга белетелген ӧлӧҥ-чӧп турлулардыҥ јанындӧӧн јууктада тартылган, чеден-кажаандар чыныкталган ла кыштыҥ алдында бастыра керектӱ иштер эдилген кийнинде – ӧткӱрилип турганы база учурлу.
Бу байрамдык кӱнде бир јылга эткен иштиҥ уч-турулталары эдилип, јаҥы кышты јылыйтулар ла кӱч айалгалар јогынаҥ ӧдӱп чыгатан јаҥы амадулар тургузылат.

Уй-мал ӧскӱрери – албатыбыстыҥ тӧс ижи

Уй-мал ӧскӱрери алтай албатыныҥ озодоҥ бейин бӱдӱрип келген тӧс ижи болуп артканы учурлу. Совет ӧйиндеги колхозсовхозтордыҥ кийнинеҥ СПК-лар, КФХ-лар, ЛПХ-лар тӧзӧлип, једимдӱ иштеп келгени
ле ӧзӱмге амадаганы јурт ээлемде тӧзӧмӧл иш бир аайлу болуп бараатканын кӧргӱзет. Алтай Республикада уй-мал ӧскӱрип тургандар текши производство-ээлемдиктиҥ ижиниҥ 87 процентин бӱдӱрип турганын статистика аҥылайт.

2020 јылдыҥ бажында бистиҥ республикада бастыра бӱдӱм ээлемдердиҥ ӧскӱрип турган уй-малыныҥ тоозы 430 муҥга јеткен. Укту уй-малдыҥ тоозы бу текши тоодоҥ јӱк ле 7 процент. Тергеениҥ ээлемчилери уйлар, койлор, аҥ, мал, эчки, тӧӧ ло сарлык азырагылайт. Укту уй-мал 8 заводто, 27 репродуктордо, угы јылыйып барааткан мал ӧскӱрер 1 предприятиеээлемде ӧскӱрилет. 2020 јылдыҥ бажында укту уй-малдыҥ тергеедеги тоозы 31,02 муҥга јеткен. Бу тоо, ӧткӧн јылдыҥ кӧргӱзӱлерине кӧрӧ, 9 процентке кӧп.

Укту уй-мал ӧскӱрери јети ууламјыла барып јат. Эттеҥир уйлар азыраары «казахская белоголовая», «герефордская», «галловейская», «абердин-ангусская» деп укту уйларды ӧскӱрерине тӧзӧлгӧлӧнгӧн. Бу иш республикада он ээлемде, эки племзаводто, сегис племрепродукторлордо ӧткӱрилет. Аҥ ӧскӱреечилер «алтайсаянский» укту аҥды сегис ээлемде, тӧрт племзаводто, тӧрт племрепродуктордо ӧскӱрип јадылар. «Новоалтайский», «русский тяжеловоз» деген укту јылкы мал ӧскӱретен иш алты ээлемде, тӧрт племрепродуктордо ло эки племзаводто ӧдӧт. Эчкилердиҥ угын јарандырар иш тӧрт ээлемде ле бир племрепродуктордо ӧткӱрилип, олор «горно-алтайская порода чуйского типа» ла «алтайская белая пуховая» деп укту эчкилерди ӧскӱредилер.Укту койлор ӧскӱрер иш беш ээлемде ле бир племрепродуктордо ӧдӧт лӧ «горно-алтайская порода мясошерстного направления прикатунского типа» деген укту койлор ӧскӱрилет. Онойдо ок эки ээлемде ле бир племрепродуктордо «калмык» укту тӧӧлӧр лӧ бир генофонд ээлемде сарлыктар ӧскӱрилет.

Укту койлор ло эчкилер – кӧрӱлердиҥ јеҥӱчилдери

Сибирьдиҥ ле Ыраак Кӱнчыгыштыҥ тергеелериниҥ укту койлор ло эчкилер ӧскӱрип турган ээлемдери кажы ла јыл кӧрӱ-выставка ӧткӱрип турганы — јаан учурлу јаҥжыгу. Россияныҥ јурт ээлем аайынча министерствозы Сибирьдиҥ ле Ыраак Кӱнчыгыштыҥ тергеелериниҥ јурт ээлем аайынча министерстволорыла кожо бу ишти ӧткӱрип келгени он беш јылдаҥ ажа берди. Укту кой мал ӧскӱрип турган ээлемдер кажы ла јыл бӱдӱрип турган ижиниҥ уч-турултазын мындый маргаан кептӱ туштажуларда ченегилейт. Онойдо ок бу кӧрӱлер ӧйинде јурт ээлем аайынча иштеп турган билимчилер туштажып, укту мал ӧскӱрериниҥ курч сурактарын, олорды бӱдӱрер арга-јолдорды шӱӱжип, тӱп-шӱӱлте эдедилер. Текши айтса, ороондо укту мал ӧскӱрер иштиҥ кеми ле аргалары, ичкери ӧзӱми ле јолдорында буудактары керегинде сурактар ороон кеминде шӱӱжилет.

Канча јылга улай бистиҥ республиканыҥ ады-чуузын бу кӧрӱ-выставкаларда једимдӱ корып  кажы ла јол-јорыгында алтынмӧҥӱн кайралду јанган ээлемдердиҥ ады текши јарлу. «Јабаган» СПК, «Ортолык» СПК, «Михаил» ООО, «Амурский» СПК ПКЗ, «Теньгинский» СПК — бу ээлемдердиҥ укту койлоры, эчкилери канча јылга улай Сибирьдиҥ ле Ыраак Кӱнчыгыштыҥ укту койлорыла, эчкилериле «маргыжып», тергеебистиҥ кӧмзӧзине алтын јеҥӱлер экелген. Быјылгы јылда ороондо пандемияла колбой бу учурлу кӧрӱ ӧткӱрилбеген. Је ӧткӧн 2019 јылда кӧргӱзӱлер база сӱӱнчилӱ болгон.

Эске алып ийзеес,ӧткӧн јылда Сибирьдиҥ ле Ыраак Кӱнчыгыштыҥ ээлемдериниҥ укту койлорыныҥ ла эчкилериниҥ кӧрӱзинде алты субъекттеҥ (Бурятия, Хакасия, Тыва, Алтай Республика, Алтайский ле Забайкальский крайлар) 26 ээлем турушкан. Олор койлордыҥ он угын ла эчкилердиҥ ӱч угын кӧргӱскилеген. Текши тооло — 138 тын койлор ло эчкилер кӧрӱлген. «Национальный союз овцеводов» деп текшиороондык бирликтиҥ эксперт камызыныҥ јааны М. В. Егоровко баштаткан, Россияныҥ бастыра тергеелеринеҥ келген он ӱч эксперт-билимчи ээлемдердиҥ ижин баалап, укту койлорды, эчкилерди шиҥдеп, эҥ артыктарын талдап, јаан иш ӧткӱргилеген.Бистиҥ республикадаҥ бу камыска Алтай Республиканыҥ јурт ээлем аайынча министерствозында мал ӧскӱрери аайынча бӧлӱктиҥ ле укту мал ӧскӱрер госинспекцияныҥ специалисти Татьяна Каргачакова ла Алтай Республикада ГАНИИСХ-тыҥ ФГБНУ-зыныҥ койлор ло эчкилер ӧскӱрер лабораториязыныҥ јааны Николай Подкорытов киргилеп јат.

Онойып, камыстыҥ текши тӱп-шӱӱлтези аайынча бистиҥ тергеениҥ ээлемдериниҥ ижи бийик баалалган. Јерлештерис кӧрӱвыставкадаҥ тогус алтын, бир мӧҥӱн ле бир кӱлер кайралдарлу јанган. «Амурский» СПК ПКЗ — койлор (баштапкы степеньду аттестаттар, ӱч алтын кайрал), «Јабаган» СПК — койлор (баштапкы ла экинчи степеньдерлӱ аттестаттар, бир мӧҥӱн, бир кӱлер кайрал), «Ортолык» СПК — боро укту эчкилер (баштапкы степеньдӱ аттестаттар, ӱч алтын кайрал), «Михаил» ООО — ак укту эчкилер (баштапкы степеньдӱ аттестаттар, ӱч алтын кайрал).

«Эчкилер ӧскӱреринде эҥ артык кӧргӱзӱлер» деп адалган конкурс-кӧрӱде «Ортолык» СПК баштапкы јер алып, јеҥӱчил болуп чыккан. Бу ээлемди канча јылга улай Алексей Иванович Табылгинов једимдӱ башкарып келди. Экинчи јер база ок бистиҥ јерлежиске келишкен. «Михаил» ООО-ныҥ башкараачызы Амаду Михайлович Какашев база канча јылдарга улай бу јаан кӧрӱвыставкада туружып, јеҥӱ јогынаҥ јанбай турганын темдектеер керек.Јиит кижи Оҥдой аймакта Јодро јуртта јадып иштейт. Амаду Михайлович эне-адазыныҥ ижин улалтып, укту эчкилер ӧскӱрер ишти мынайда једимдӱ апарып јатканы база учурлу ла тоомјылу керек деп канайда аҥылабас.

Онойдо ок укту койлор ӧскӱрер ижинде једимдӱ кӧргӱзӱлери учун ӱчинчи јерде «Амурский» СПК ПКЗ болгон. Бу ээлемди Николай Викторович Мишин билгир башкарат.

Кӧрӱ-выставка ӧйинде онойдо ок јуртээлемчилердиҥ бойы јазаган товарэдимдериниҥ кӧрӱзи база ӧткӱрилген. Ээлемчилер јуулыжып, курч сурактарын шӱӱшкилеген, ченемелиле ӱлешкен. Онойдо ок кой кайчылаачылардыҥ кӧрӱзи база ӧткӧн.

Укту уй-мал ӧскӱрери – јаан учурлу сурак

Алтай кижи озодоҥбейин малын ӧскӱрип, азыранып јӱрген, эмди де малыла азыранат  деп темдектеер керек. Кажы ла јыл малдыҥ эдиниҥ баазы, тегин малды укту малга канайда кӧчӱрери керегинде курч сурактар тургузылат ла ӧйдиҥ некелтезине келиштире оны бӱдӱретен аргалар шиҥделет. Окылу јетирӱлерле болзо, тергееде бар бастыра малдыҥ тоозыныҥ 57 проценти ЛПХ-ларга келижип јат. Олордыҥ кӧп јарымызы ук јок уй-кой болгонынаҥ улам эттиҥ бескези, тӱктиҥ ле ноокыныҥ чыҥдыйы уйан деп улус комыдажат. Је ээлемдер де, таҥынаҥ да улус укту уй-кой азыраарга текши амадап, бу јанынаҥ ишти баштаза ла ӧткӱрзе, бу јаан солунталар јӱрӱм алынар деп, тергеениҥ јурт ээлем аайынча министерствозында темдектейдилер.

Кажы ла аймакта койлор ло уйлар ӱрендеер ишти кыймыктадар, уйлар-койлор ӱрендеер пункттардыҥ ижин орныктырар керек деп сурактарды јурт ээлем аайынча министерствоныҥ специалисттери бӱгӱн база шӱӱшкилеп, аргаларын бедирегилеп јат. Келер ӧйдӧ бу айдылган иш кыймыктанар ла јӱрӱм алынар деп, иженип јадыс. Ол тушта кажы ла айыл-јурттыҥ, ээлемниҥ уйымалыныҥ угы јаранып, ӧҥжип ӧссин, албатыјоныс аргалу-чакту јатсын деген текши амадуга, байла, јединерис.

P.S: Адакыда, бастыра јуртээлемчилерди байрамыла уткыйдыс. Азыраган малыгар семис болзын, эткен ижигер алкышту ла тӱжӱмдӱ болзын!

А. МАЙМАНОВА