Алтайдын Чолмоны

Калык ондый улусла байып, ӧзӱм алынат…

26.10.2020

Бир канча јыл кайра атту-чуулу бичиичи Иван Васильевич Шодоевтиҥ чыкканынаҥ ала 100 јылдыгына учурлай, Кан-Оозы аймакта оныҥ тӧрӧл јурты Мӧндӱр-Соккондо бир канча керектер ӧткӧн. Бис, «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ редакциязыныҥ ветерандары, олордо туружып, газетте бичигенис. Юбилейге учурлалган керектер Ойбокто ло јурттыҥ школында бийик кеминде ӧткӧн эди. Айылчылар школго кирип, кӧрӱп, ары-бери базыжып турарда, бир кабинеттиҥ эжигинде ӱредӱчи школдыҥ краевед музейине кычырган. Ол јакшы јазалган, кӧп экспонаттарлу музейдиҥ «ээзи» тӱӱкиниҥ ӱредӱчизи Наталья Теновна Тайтыкова болгон. Бисти музейде ончо байлыктарла таныштырып, јилбилӱ куучындаганыла санаада арткан. Соҥында јӱрӱмистиҥ башка-башка коол-јолдорында бу ӱредӱчиле, эпшиле биске кӧп катап туштажарга келишкен. Кажы ла катап мен оныла каа-јаада да болзо туштажып, кезикте интернеттиҥ «толкуларында» да куучындажып, бу кижи керегинде кӧпти ачылта кептӱ билип, оныҥ јилбӱлериниҥ кӧбин, ачык-јарык кылыгын, иштеҥкейин, нени де куучындаза, сӱреен јилбилӱ этирте куучындаарын кайкап артатам. Јаҥыс сӧслӧ айтса, «тирӱ» јӱректӱ су-алтай эпши.

Јашӧскӱримниҥ сурагы

ӧҥзӱре сурактардыҥ бирӱзи

«Мен бу ла Кан-Оозы jурттыҥ кӱнчыгыш келтегейинде кеен ле jараш Ойбок деп jерде чыккам. Адам Jеен, майман сӧӧктӱ, тодош сӧӧктӱ Ижен энем Маталар одузынаҥ. Олор экӱлези jууныҥ ла иштиҥ ветерандары, бежен jылга шыку колхозты кӧдӱрген, кой кабырган улус. Мен бойымды эзедип ле турардаҥ ала турлуда јӱргем, jай болзо — jайлуда, кыш болзо – кыштуда  иштенип јӱрген эне-адамныҥ турлузына  ла jӱткиир кижи болгом. Эмди одус беш jыл Мӧндӱр-Сокконныҥ  орто ӱредӱлӱ школында тӱӱкиниҥ ӱредӱчизи болуп иштейдим. Уулду ла кысту, эки кару баркачакту, угым улалып ла jат» — деп, Наталья Теновна бойыныҥ ачык-јарыгыла таныш куучынын баштады.

Горно-Алтайсктагы пединституттыҥ тӱӱки факультедине јаш кысты школдыҥ директоры Николай Андреевич Шодоев аткарган. Тӱӱкиле ӱредӱчизи Анна Табуевна Такысова болгон. Наталья анчада ла биологияны, химияны сӱӱген, Алтайский јуртээлем институтта ӱренип, агроном болорго амадаган болуптыр. «Барар деп турганчам, школго предметниктер керек деп, кӧкӱдӱ деер бе оны, айла, салымныҥ оной келишкен чийӱзи деп айдар ба, бу ла мынай келишкен. Школ аҥылу бичик jазаган, оныла конкурс jогынаҥ киргем, институтта jакшы ӱренгем» — деп, ӱредӱчи айдат.

Наталья Теновнага мен   калганчы ӧйдӧ (айса болзо, ол канча чактардыҥ)  кӧп улусты токынатпай турган бир суракты бербей калбадым: «Балдардыҥ јайалталары, кандый бир предметке јилбӱлери ӧйлӧ кожо тыҥ кубулган эмеш пе?».  «Одус беш јыл школдо бала-баркаларла иштеп келеле, јашӧскӱримниҥ јилбӱлери, келер ӧйи керегинде сурак меге торт ло ӧҥзӱре-ӧҥзӱре сурактардыҥ бирӱзи болуп калды. Эмдиги ӱйени бистийиле тӱҥдештирзе, jер ле теҥери дезем, кайкабас болбойыгар. Мен темдектерле каруузын берейин. Бис школдо ӱренеристе, кажы ла ӱренип отурган  баланыҥ ада-энезин ады-jолыла адап, олор кайда иштеп турганын билер болгоныс. Иште озочылдарды-соҥдоочыларды, иштенетен jепселдерди айтпай да отурым. Эмдиги бала-барка нӧкӧр дӧ болгоныныҥ ада-энезин адап болбос, «оныҥ энези ле адазы» дежер! Бис ӱренеристе, калганчыга jетире арбадып, сабадып отурган «2» алаачы ӱренчиктер Леня Голиков, Николай Гастелло кемдер болгонын айдып беретен. Эмди Чапаевтиҥ де адын билбестер учурайт.

Бис кандый кино кӧргӧнис, бир ле такыптаҥ куучындап берер болгоныс. Эмдиги балдар текстти эки катап кычырала, оҥдободыс дежер. Балдардыҥ јилбӱлери ӧйлӧ кожо сӱрекей тыҥ кубулган, тӱӱки, физика, химия, география, ӧскӧ дӧ предметтерле јилбиркеп тургандар ас, кӧп сабада телефон ло карап отурарга турган ба, кандый? Эне-адазына да балдары неле јилбиркеп турганы керек jок немедий, мен бастыразы ондый деп айтпайдым, кӧп jандай деп айдайын. Алтай бичиктер чек кычырбай тургандары бар, орус та литература керектелбейт. Кычырбаан болзогор — кинозын кӧрӧӧр деп айдып болбозыгар. Институтты божодып келгендериниҥ алтай тилле бичигенин энем айтсын!» — деп, ӱредӱчи ветеран кородойт.

Ак мал туткан кижи аштап-суузабас та, чучурабас та

Мен  школдо ӱредӱчиниҥ ума-јок ижин бӱдӱргениле коштой, јуртта јаткан јаҥыс эпшиге мал-аш тудуп, алтай аш-курсагын белетеп јӱрериниҥ кӱчин оҥдоп, ого кӱйбӱредиштӱ сурагымды бердим: «Слер ӱредӱчиниҥ тӧс ижиле коштой, јурт ӱй кижиниҥ айылдагы, мал-аш кичеери, јуук улузына болужары аайынча база ок кӱч ле кӧскӧ бачым кӧрӱнбес ишти апарадыгар. Мал-аш тудуп, јас-кӱс сандыраганча, бӱгӱнги јурт эпшилер чилеп, магазиннеҥ белен садып албас па?»

Наталья Теновнаны бу сурак токынатпай турганы куучынынаҥ ла билдире берди:

—Калганчы jылдарда мал-аш тудары астамы ас ла кирелтези jок иш деп чотолгоныла мен бир де jӧпсинбезим. Бойымныҥ ла jӱрӱмимде кӧрӱп отурадым: чеденинде мал-ашту улус элкем-телкем болгылаар, эҥке-тоҥко кылыкту, ачык-jарык, албаты ортодо омок-седеҥ jӱргилеер. Олордо кӧлчидеп, аракыдап базар бош ӧйи де, кӱӱни де jок, айылында эдер ижи де бар, комыдаары да jок, иш таппайдым, акча болбой туру, бала-барка нени эдер деп куучын да болбойт. Кой-эчки бар, эт-jуу бар, биледе ончо улус тойу-ток, тӱк-ноокы бар, кийис эдилер, учук иирилер, кийим-тудум болор. Уй бар, бозу-торбогы ойто ло канча тежикти бӧктӧӧр акча экелер, саалган кийнинде аш-курсак толо болор, ондый эмес пе?! Нени де этпей айылда отурза, белен неме кайдаҥ да тӱжӱп келбес.

Тогузон jылдарда акча-манат jокко jуук тушта, курсак-тамак уйан туштарда, кем уй сааган, оноҥ аш-курсак эткен, олор тойу-ток болгон, барлу-турлу jаткан. Калаш алар акча joк, кулур бар болзо, прастакла теертпекти отто кӱлге де быжырып, азырандыс ла! «Чек иштеер аргалар ас, акча иштеери тегин калас бол туру, Сахалин, Тӱндӱк јаар баратан» деген куучындар уксам,  кородой бередим.

Улустыҥ мал-аш тудуп, јас-кӱс сандыраганча,  магазиннеҥ белен садып албас па деген  шӱӱлтелерине кыйгазым келет. Ол ло кургак сӱтте су-кадыкка jарамыкту   не бар?   Оны, керек дезе, мениҥ кискем де ичпейт! Кандый бир байрамга боорсок быжырарга магазиннеҥ кефир садып алганында, чайга чейинти кожып ичкенинде (айла  оныҥ баазы ас эмес) бир де jакшы jок. Быштакты да, сырды да бойы да эдип алгадый не, кезиктерис јалкуга, неме керексибезине бастыртып, акчала садып алганы торт деп бодойдылар.

Мен, jурт jерде jаткан ӱредӱчи кижи, уй-кой малымды айылымда ла тудадым. Алтайды бӧктӧгӧн, айдары jок кӧп эмес те болзо, бала-баркам эт-сӱт jок отурбайт. Анчада ла сӱттеҥ эткен аш-курсакты эрте jаста баштайла, орой кӱске чыгара арбын эдедис. Эҥ ле озо ӧрӧмӧ-сарjу, иритмек-творог, оноҥ чеген, аарчы-курут  толо болот. Бала-барка кӱӱн jеткенче јип тойгон кийнинде, артыкташканы садуга барат. Алтай кижи кандый да кӱч ӧйлӧр келзе, мал-аш тудуп турган болзо, чучурабас та, аштап-суузабас та деп сананандым.

Одус jылга чыгара келдимле, балдарысла кожо койыстыҥ тӱгин бойыс jунуп, кийис бастыс, кӱч ле иш эмес, этсе эдилгедий ле! Тере илеп, тондор, jууркандар кӧктӧдис, бу иш чала кӱч, кирлӱ, анаар ла эдип отургадый эмес. Је иш кижини кӧдӱрер дегенин де алза, барлу-турлу болоры кижиниҥ бойында не. Кажы ла кижиде бойына келишкени, jараганы бар. Jок ло jок деп, колды бош салала отурза, jок ло болор ине.

Соцсетьтердиҥ телкеминде…

Наталья Теновнала мен кезикте Фейсбукта, јабык группаларда «туштажып» ийедим. Оныҥ салган материалдары, фотојуруктары јилбилӱ деп бодойдым. Јурт кижиниҥ айылында ла школдогы ал-камык иштердиҥ ортозында соцсетьтерге кирер, материалдарла ӱлежер ӧйди та кайдаҥ таап туратанын кайкайдым. Ол интернеттиҥ телкеминде ижи керегинде мынайда куучындады:

—Мен соцсетьтерде кайда да он jылдаҥ ажыра бойымныҥ jилбӱлеримди, сонуркаган-кайкаган ачылталарымды саладым. Баштап алтайлар керегинде, Ада-Тӧрӧл учун Улу jууныҥ  материалдарын, бойымныҥ эткен-тутканым, jуртта кандый солун керектер, ойын-кӧргӱзӱлер ле ар-бӱткен, аҥ-куш керегинде jуруктар салар болгом, билеримле, барымла ӱлежип. Ондо  нӧкӧрлӧшкӧн улус jилбиркеп, менийиле ӱлешсе, сӱӱнип-кӧкӱп, jаратпай тургандарла удурлажып та туратам. Тапказынаҥ алтай группаларга кирип, ченемел кӧптӧй берерде, иштеримди бир аай jууп, улустыҥ салганынаҥ бойыма алып, уруш-керишти туураладып, соцсетьтерди бойымныҥ тӧс ижимде тузаланып, оҥдобогонымды сурап, угуп алар наjыларлу да боло бергем. Jаан кижи деп кезикте кыйгастандырып та турзам, бойымдыйын апарып ла jадым. Кем јилбиркеп сураган, ого каруузын толо, кӧпчитпей-jарандырбай бередим. Кӧндӱре каруу берзин деп баштанган улусты айылымга да кычырадым. Орус улуска экскурсиялар да ӧткӱрип, кандый бир jерге jол баштап, иштенип ийедим. Музейге де ас эмес улус келет, олордыҥ кезиги соҥында соцсетьтерде меге наjылар да болуп калат.

Соцсетьтерге чыкканы бир јанынаҥ каруулу ла керектӱ иш, база бир учынаҥ чаптык ла чылаазынду неме. Нӧкӧр улус Инстаграммда, ВКонтактеде чыгарып ийет, мен бойым Фейсбукта ла отурадым. Чӱрче ле интернетте jарлу боло берерге бир де амадабайдым, эдип билеримле, алтайлардыҥ аш-курсагы болзын, эдим-тудумы беди, ӱйелерге артсын ла деп иштенедим. Кӧп улуска jарлабагадыйын байа бир jабык «От-очокты айландыра», «Той-jыргал, белкенчек, байрамдар» деп группаларда саладым. Кезикте алтай ла улус албаары jыжынып, кериш-уруш та эдип турат. Канайдар, теҥериниҥ булуды да бир тӱҥей болбос, телекейдиҥ кӱӱн-табы да бир аай барбас, бойымдыйын коруп аларга удурлажып, нӧкӧр улустаҥ, админдердеҥ болуш та сурап турган учуралдар болуп турган. Байла, билерим баалалган-байлалган, бу тоолу jыл кайра эксперт, модератор до эдип тургулаары. Је ойто ло айдадым, jарлу блогер бе, «интернет-звезда» ба болор амадунаҥ мен ыраак.

Сӱттеҥ аш-курсак эдери — сӱӱген ижим

Быјыл јайгыда Наталья Теновна соцсетьке чыгып, сӱттеҥ алтай аш-курсак белетеери керегинде куучындаган эди.   Оны кӧп улус бой-бойынаҥ суражып кӧргӧн.  «Бу ла jайда бир jиит «грант ойноп алгам, болужып ийигер» деп сураарда, болуштым —  деп, Н. Тайтыкова куучынын улалтты. —Бу мынай алтай кӱӱн-тапту, албатызыныҥ тӱӱкизин, кӧгӱс байлыгын, jадын-jӱрӱмин билип jӱрерге кӱӱнзегендерге сӱӱнип ле олорло оморкоп отурадым. Экӱ сӱттеҥ алтай аш-курсак эдери келтейинеҥ иштенип, эдип билеримди видеороликтерге бичигенис. Тыш кеберим уйан да болзо, бу уулдыҥ айтканынча, слерде  кӧргӱзери бар, слердеҥ ӱренери бар, бу эҥ ле учурлузы дегенине тайанып јӧбимди бергем».

Наталья Теновна сӱттеҥ кандый тамзык, амтанду ла тузалу аш-курсак белетеп турганын куучындаганын угарга јилбилӱ болды. Оныҥ шӱӱлтезиле,  энедеҥ чыккан бала эмчектиҥ урак-сӱдин эмбей-ичпей чыдаза, ырыҥ-сырыҥ болотоны текши jарлу. Оогош тушта сӱтти кӱӱнзеп ичкен кижиниҥ су-кадыгы, сӧӧк-тайагы, тиштери де бек болот. «Сӱт керегинде мак ӱлгер де бичигедий — деп, ол каткырып айдат.—Сӱттеҥ аш-курсак эдерге меге jарап jат. Уй саап ийери меге бир де кӱч эмес, jас-jай эртен тура, эҥирде тӧрт уйымды кӱркӱреде, эки кӧнӧктӧҥ саап, эjегей-быштак, аарчы-курут, каймак-сарjу, араjан-аракы эдип, артыкташканын садары, той-белкенчектерге, ӧскӧ дӧ байрам-jыргалдарга суруда болгон су-алтай курсагысты белетеери меге jилбилӱ. Элдеҥ ле озо эмдиги улус курутты сӱреен сурулайт, jай бол, кыш бол. Курут ол ток курсак, ӱрелбей, узакка jадар да аргалу».

«Алтын кӱс једе конды. Слердиҥ јуртта алтай эпшиниҥ ижи-тожы кайнап ла турган болбой. Кандый иштер бӱдӱрип туругар?» — деп адакыда сурадым. Наталья Теновна алтын кӱсти мен бир де jакшызынбайдым деди. Нениҥ учун дезе, бала-барка ӱредӱ, иш-тош деп сала берер,  90 jашту энезиле экӱдеҥ экӱ артып јадылар. Карган кижиге база  аҥылу  кичеемел керек болот, ончо ло иш бир кижиниҥ јардына тӱжет.   «Эдетен иштер баштаҥ ажып, бу ла бу деп турганча, ӧй ӧдӧт,   мал-аш чеденге тура бергенде, оныла уружар керек, туура салбайтан иштерле кожо кижиниҥ jайаан, jакшызынып эдер иштери артып калар — деп, Наталья Теновна, бойыныҥ бу «комыдалынаҥ» кемзингендий, кӱлӱмзиренет.—Мен Ада-Тӧрӧл учун Улу jууда турушкандар керегинде канча jылдарга jууп алган материалдарымды бичик эдип чыгарарга амадайдым. Је озо иш-тош, мал-аш дезе, экинчиде бу  ишке кол тийбей артып калат. Санааларда ла саналып, ич-кӧгӱсти кӱйбӱредип, уйку jок таҥдар башталып, ак карлу, узун мойынду кыш келет».

Куучыныстыҥ учында ол газеттиҥ кычыраачыларына баштанып айтты:

—Су-кадык болугар, амыр-энчӱ отурыгар, ак малыгарды ла ычкынбагар, «Иштеҥкейдиҥ оозы ӱстӱ» дегенинче, иштенип, мал-ашты туткан кийининде, «Кийининеҥ кулы болуп базалы, келтейинеҥ ээзи болуп jиийли», алтайлар! Анчада ла  эпшилер, кӧрӱже-кӧрӱже кӧӧш эдилер дегенинче, бир де укааркабайдым, уйларысты саап, бала-баркабыска, су-кадыкка керектӱ курсак-тамагысты эдип jӱректер!

Н. БЕЛЬЧЕКОВА