Алтайдын Чолмоны

Алтай тилди ӧскӱрерине ӱзеери јӧмӧлтӧ

30.10.2020

Парламентарийлер алтай тилди чеберлеери ле ӧскӱрери аайынча подпрограмманы јӧмӧп, оны бӱдӱрерине тузаланып турган акчаныҥ кемин бийиктедер шӱӱлте эткендер. Андый јӧп Алтай Республиканыҥ Эл Курултайыныҥ Тӧргизиниҥ ээчиде ӧткӧн јуунында јарадылган.

Алтай Республиканыҥ ӱредӱ ле билим аайынча министри Ольга Саврасова «Алтай Республикада јаткан албатылардыҥ тилдери керегинде» јасак јӱрӱмде канайда бӱдӱп турганы јанынаҥ јетирӱ эдип, алтай тилдиҥ ӧзӱми ле оныҥ ууламјылары керегинде куучындаган. Министр Россия Федерацияда тилдерди чеберлеер, ӧскӱрер ле тузаланар ууламјыларда кандый нормативный ла правовой акттар бары керегинде айдып, олорды чокымдаган. Ол бу тооломго Алтай Республиканыҥ Конституциязы, «Алтай Республиканыҥ јеринде јаткан албатылардыҥ тили керегинде» 1993 јылдыҥ тулаан айыныҥ 3-чи кӱнинде јарадылган 9-6 таҥмалу ла «Алтай Республиканыҥ ӱредӱзи  керегинде» 2013 јылдыҥ кӱчӱрген айыныҥ 15-чи кӱнинде јарадылган 59-РЗ таҥмалу јасактары база кирип јат деген.

Министр «бу јасакчы акттар Россия Федерацияныҥ граждандарына олор кандый тилди талдап, оныла куучындажатанына, таскадуны, ӱредӱни кандый тилле ӧткӱретенине, ол тоодо ӱредӱниҥ организацияларында этнокультурала  колбулу  кандый  предметтерди, тӧрӧл тилдердиҥ кандыйын јӧмӧйтӧнине јайым теҥ-тай тап-эриктер берип јат. Алтай Республиканыҥ ӱредӱлӱ бӧлӱгинде алтай, орус, казах (чук јаткан јерлерде) тилдерди ӱренери тӧзӧлгӧн» деп айткан.

О. Саврасова алтай тилди ле литератураны ӱренетен эмдиги ӧйдиҥ ээжилерине текши ӱредӱниҥ бастыра некелтелери кирип јат (школго баргалак балдардыҥ учреждениелеринде таскаду, баштамы, тӧс, орто ӱредӱ), бу тооломго орто профессионал ла бийик ӱредӱ база кирет деген. Государственный јӧмӧлтӧ «Алтай Республикада алтай тилди чеберлеери ле ӧскӱрери керегинде» подпрограмма ла «Государственный национальный политиканы јӱрӱмде бӱдӱрери аайынча» программа ажыра јетирилип јат деп темдектеген.

Министр алтай тилле ӱредӱлӱ литература чыгарарга ла керек-јарактар ӧткӱрерге республикан бюджеттеҥ јылдыҥ сайын кеми 5 миллион салковой акча чыгарылып јат деген. 2019-2020 ӱредӱлӱ јылда алтай тилди 11260 бала (29%) ӱренет, олордыҥ ортозынаҥ тӧрӧл тилин тӧс программала 7495 бала, 3765 ӱренчик дезе оны «Алтай Республикада алтай тил — государственный тил» деген программа аайынча ӱренип јат деп айткан.

О. Саврасова анайда ок алтай тилге јилбӱ јаан болгонын темдектеген. Оны ӱренерге турган балдардыҥ тоозы јылдаҥ јылга кӧптӧп јат (95%). Оны тилле колбулу айалгаларды шиҥдеген мониторинг кӧргӱзет. Је алтай тилле биледе куучындажары кӱч сурактардыҥ бирӱзи болуп артып јат. Бу јанынаҥ 2019 јылда Майма ла Чамал аймактарда шиҥжӱлӱ иштер ӧткӧн. Бу аймактарда ада-энелердиҥ јӱк ле 27 проценти балдарыла айылда алтайлап куучындажып турганы јарталган. Бу айалгалар программаны талдаарына јаан камаанын јетирип јат деп ајарган.

Эл Курултайдыҥ Тӧргизиниҥ турчылары алтай тилдиҥ сурактары јанынаҥ бойлорыныҥ кӱӱн-санааларын айткандар. Олор «Алтай Республикада алтай тилди чеберлеери ле ӧскӱрери аайынча» подпрограмманы ла «Алтай Республикада государственный национальный политиканы бӱдӱрери керегинде» программаны  јӧмӧп, оны јеткилдеерине тузаланып турган акчаныҥ кемин бийиктедери керегинде шӱӱлтелерин айткандар.

Депутат Артур Кохоев јайалталу јииттерди јууп, олорды Литературный институтка ӱредӱге ийерине ајару эдер керек деп айткан. Виктор Ромашкин дезе алтай тил јанынаҥ сурак бисте тоолу ла улустыҥ ортозында кӧрӱлип јат, је оны јондык организациялардыҥ чыгартулу улузыныҥ турушканыла элбеде кӧрзӧ кандый болор деп сураган.

Депутаттыҥ берген сурагына министр Ольга Саврасова: «Алтай Республиканыҥ башчызында ачылган алтай тилдиҥ совединде конференциялар ӧткӱрер, шӱӱлтелерле алыжар ачык площадка иштеп јат. Ӱредӱчилерде бу площадканыҥ ижинде туружып, тилдиҥ  курч сурактарын бастыра јанынаҥ кӧрӧр аргалар бар» — деп айткан.

Горно-Алтайсктагы госуниверситеттиҥ алтаистика ла тюркология аайынча факультединиҥ деканы Сурна Сарбашева алтай тилди ЮНЕСКО-ныҥ тооломына кийдирип, оны «уязвимый» деген категориядаҥ «јеткерлӱ айалгада» деген тилдердиҥ ле диалекттердиҥ тоозына кошконы чочыдулу айалгалар тӧзӧп јат деген. Бу керек дезе бистиҥ республикада ајару јок арткан деп ајарган. Ол бойыныҥ куучынында алтай тилди чеберлеери ле ӧскӱрери подпрограмманыҥ кеминде эмес, оноҥ элбеде ӧткӱрилер учурлу деп темдектеген.

Депутат Петр Попошев алтай тилдиҥ кӱндерин ӧткӱретен јӧпти јарадар ӧйдӧ парламентарийлердиҥ учуры керегинде айткан. Ол анайда ок Майма ла Чой аймактардыҥ школдорында иштеп турган библиотекалардыҥ фондында алтай литературала колбулу бичиктердиҥ тоозы јокко јуугын темдектеген.

Россияныҥ албатыларыныҥ культуразын, тилдерин чеберлеери ле олорды оноҥ ары ӧскӱрери Россия Федерацияныҥ государственный национальный политиказын 2025 јылга јетире бӱдӱрериниҥ ууламјыларында салынган. Бу ууламјы ороонныҥ национальный политиказында тӧс јерлердиҥ бирӱзинде туруп јат. Государственный органдар ого јаан ајару эдер учурлу. Бу керегинде национальный политика ла эл-јонло колбулар тудар республикан комитеттиҥ чыгартулу кижизи айткан. Комитет 2018 јылдаҥ ала јонјӱрӱмдик учурлу НКО-лорго башка-башка ӱлекерлер јанынаҥ субсидиялар берер амадула олор ортодо конкурстар тӧзӧп ӧткӱрет.

Алтай тилдиҥ учурын кӧдӱрери, алтай калыктыҥ культуразын чеберлеп ӧскӱрери аайынча иштеп турган тӧрт ӱлекер 2019 јылда текши кемиле 465 муҥ салковой акчага турар субсидия алган. Комитет анайда ок «Россияда ла Алтай Республикада јуртаган калыктардыҥ текшироссиялык гражданский идентичнозы ла этнокультурный ӧзӱми», «Алтай Республикада јаткан тургун калыктар» деген подпрограммалардыҥ ла «Алтай Республикада государственный национальный политиканы бӱдӱрери» керегинде госпрограммада эрчимдӱ туружып јат.

Эл Курултайдыҥ национальный политика, ӱредӱ, культура, јондык биригӱлер ле СМИ-лер аайынча комитединиҥ председатели Наталья Екеева «Алтай Республикада алтай тилди чеберлеери ле ӧскӱрери керегинде» подпрограмма ла Алтай Республиканыҥ јеринде «Государственный национальный политиканы бӱдӱрери керегинде» программа керегинде куучындаган. Ол ӧрӧги адалган подпрограмманы акча-манатла јӧмӧӧрин элбеткени калыктар ортодогы колбуларды, гражданский бирликти ле  кемнеҥ де камааны јок болор государственный суверенитетти тыҥыдарына јаан аргазын јетирер эди деп темдектеген. Парламентарий анайда ок Россияныҥ Конституциязы бастыра калыктарга бойыныҥ тӧрӧл тилин чеберлеерине, оны ӱренерине ле ӧскӱрерине теҥ-тай тап-эриктер берип јат деп темдектеген. Республикалар государственный тилдерди Россияныҥ государственный тилиле кожо  государственный ла јербойындагы бойын бойы башкарынып јадатан органдардыҥ ижинде канайда тузаланатанын бойы талдап тургузар аргалу деп айткан.

Наталья Екеева анайда ок ӧткӱрип јаткан иштерди подпрограмманыҥ кеминде бӱдӱретени арай ла ас, ого бӱткӱл государственный программа керек деп аҥылап айткан. Алтай тилди «јеткерлӱ айалгада» деген тооломго кӧчӱргенин профильный комитеттиҥ јааны тилдиҥ ӱйелер ортодогы тизиминиҥ ӱзӱлгениле колбоп јат. Наталья Екееваныҥ шӱӱлтезиле болзо, тӧрӧл тил јанынаҥ анчада ла эл-јонло, ӱредӱчилерле, ада-энелерле элбеде иштеер керек.

Алтай Республиканыҥ Эл Курултайыныҥ пресс-службазы