Алтайдын Чолмоны

Јурукчыныҥ уулыныҥ јарты јок јуругы

30.10.2020

«Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ кычыраачыларын Г. И. Чорос-Гуркинниҥ кичинек уулы Василий Григорье-вич Гуркинниҥ (1907-1961 јј. (?)) мынаҥ озо јарты јок болгон фотојуругыла, портредиле таныштырадыс. Онойдо ок Василий Гуркин ак чаазында карандашла 1958-1960 јылдарда Оностогы јеезе-јуртты санаазында артканыла кӧргӱскен: агаштаҥ туткан тудумдардыҥ, не-немелердиҥ, эки кӧлдиҥ (кӧӧлмӧктӧрдиҥ), арыктыҥ турган аайын.

1960 јылда В. Гуркин партияныҥ Горно-Алтайский обкомына ла облисполкомго бойыныҥ самаразыла баштанган. Самаразында ол јеезе-јурттыҥ азыйгы кеп-бӱдӱмин орныктырып, адазыныҥ амадаганыла мында јурукчылардыҥ ла санаттыҥ ӧскӧ дӧ ишчилериниҥ музей-туразын, јуруктардыҥ, јайаан иштиҥ гале-реязын, онойдо ок јеезе-јуртта јурукчылардыҥ тӧс јерин ачып тӧзӧӧри керегинде бойыныҥ шӱӱлтелерин айткан. Григорий Ивановичтиҥ јеезе-јуртта «кезек ӧйгӧ эмезе эбире јылына иштеер дачага бӱдӱштеш-јӱзӱндеш тураларды тудары јанынаҥ» шӱӱлтези јилбилӱ ле учурлу. Мында Эл музейдиҥ Г. И. Чорос-Гуркинниҥ јеезе-јуртын орныктырары јанынаҥ концепциязы јурукчыныҥ алкы бойыныҥ амадаганыла-темдектегениле сӱреен эптӱ келижип јатканын темдектеер керек. Василий Гуркинниҥ 1959-1960 јылдарда Петр Иванович Каралькинге (1908-1990 јј., бу кижи Красногорский районныҥ Елтош деп айлында чыккан) бойыныҥ адазы керегинде бичиген самаралары јилбилӱ ле солун. Каралькин — Г. И. Гуркинниҥ јӱрӱмдик ле јайаандык јолын, оныҥ јайаандыгын тереҥ ле лапту билер. Ол Ленинградта Россияныҥ этнографиялык музейинде иштеген, Хакасияныҥ краевед музейиниҥ јааны болгон. Оныҥ бойыныҥ темдектегениле, олордыҥ энелери (Гуркинниҥ ле оныҥ) Бабыргановтордыҥ билезинеҥ, кожо ло чыккан эјелӱ-сыйындулар.

Солун фотојурук Г. И. Чорос-Гуркинниҥ унугы Вла-димир Михайловичтиҥ билелик кӧмзӧзинде кӧстиҥ чогындый чеберлелет. Ол тургуза ӧйдӧ Воронежский областьта јуртап јат. Кызы Кристинала кожо чаган айда Алтайга јурукчыныҥ юбилейлик кӧдӱриҥилерине келип јӱрген. Музейге Г. Гуркинниҥ бойыныҥ баркаларына ийген открытказын ла Г. И. Гуркинниҥ јаан уулы Александрдыҥ (1916 јылдыҥ) ӱлгерлерлӱ тетрадин сыйлаган.

Кийнинде Кристина электрон почтала адазында че-берлелген јарт, таныш эмес эр кижиниҥ фотојуругын аткарган. Владимир Михайловичтиҥ айтканыла, олордыҥ билезинде ӧткӧн ӧйлӧ колбулу кандый бир эске алыныштарга сӱрекей соок болгон. Је ол јӱк ле Алтайга келип, бойыныҥ улу улдазы керегинде кӧпти билген ле уккан. Бу фотојурукта кем болгонын ол бил-бес болуптыр. Алтайский крайдыҥ Государственный художественный музейиниҥ электрон каталогынаҥ сакыбаган јанынаҥ јурукчы Г. И. Гуркинниҥ уулы Василийдиҥ јакшынак јурук-портредин табала, сӱӱнгенимди, ӧкпӧӧргӧнимди! В. Я. Курзинниҥ јураган јуругы байагы фотојуруктагы эр кижиниҥ кебер-чырайыла тӱп ле тӱҥей. Василий Гуркин бойы! Григо-рий Ивановичтиҥ бу уулы ла онойдо ок ӧскӧ дӧ балда-ры керегинде бис кычыраачыларга газеттиҥ ээчий номерлеринде айдарыс. Јурукчыныҥ балдарыныҥ кажызыныҥ ла салымы, јолы адазыныҥ учун сӱрдӱрӱде, уур-кӱчте ле кызалаҥда ӧткӧн.

Владимир Михайлович — Григорий Ивановичтиҥ Ангелина деген кызыныҥ (1901-1948 (?) јј.) барказы. Оныҥ эш-нӧкӧри Павел Александрович Штерн, ӱредӱчи, Горький каладаҥ (эмдиги Нижний Новгород). Бу ӱредӱчини Наркомпрос (РСФСР-дыҥ ӱредӱлигиниҥ албаты комиссариады) 1920 јылда ишке Алтайский край јаар ийген. Штерндердиҥ билези Кӧксуу-Оозы аймактыҥ Корумду јуртында (?), оноҥ Бирюляда ла Манжерокто иштеген. Бӱгӱнги кӱнде кӧп тоолу улус орус тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчизин эске алып, алган билгири учун ого быйанду јӱрет. Јарлу искусство-вед В. И. Эдоков бойыныҥ «Мастер из Аноса» (1984 ј.) деген монографиязыныҥ кире сӧзинде П. А. Штернге самаралары ла Г. Гуркин керегинде эске алыныштары учун быйанын айдат. Шак ла Гуркинниҥ кӱйӱзи (бисте эмди онызы керегинде јарт айдар аргабыс бар) билелик фотојуруктарды ла јурукчыныҥ 1935 ле 1937 јылдарда бичиген самараларын чеберлеп алган. Шак бу самаралар биске оны јаҥыс та балдарын сӱӱген ада эмес, је онойдо ок балдарына ла баркаларына эне-Тӧрӧлин сӱӱп ле чеберлеп јӱрзин деп јакыган тереҥ кӧгӱстӱ гражданин деп кӧргӱзет.

«Сен кайда чыккаҥ-ӧскӧҥ, ондо сениҥ Тӧрӧлиҥ. Ол ого јакшы эмезе јаман, кату эмезе соок, је ондый да болзо, ар-бӱткендик ийдениҥ шылтузында ол бойыныҥ ӧзӧгиле јериле бек колбуда. Тӱбек эмезе истежӱ болуп, ого арга јокто Тӧрӧлин артыргызып, таштап барарга келижет. Ондо, ӧскӧ, таныш эмес, туш-чулуу јерде ол оноҥ кару, јуук деп јуралат, сезилет. Аҥ да эмезе кижи де болзо, јеткил-бӱткӱл јадыныла болорзынбай, тӧрӧл јерин ундыбай јӱрет, кезик те ӧйгӧ болзо, тӧрӧл јерине келерге, кӧстиҥ кырыла да болзо кӧрӧргӧ јӱткийт. Ка-рыыр јажы јеткен марал чыккан-ӧскӧн кобызына ӧлӱмин уткып барат» (јакылта самара Ангелинага 1937 јылдыҥ кандык айыныҥ 10-чы кӱнинде келген).

Алтай Республиканыҥ Эл музейи кӧп јылдардыҥ туркунына Сибирь санадыныҥ кайкалы, јураарыныҥ атка чыккан узы Г. И. Гуркин керегинде баалу, јаан учурлу јетирӱлерди чаракчадаҥ јууп јат. Јурукчыныҥ 150 јылдыгына учурлалып, оныҥ јӱрӱмдик ле јайаандык јолы толо бичилген, музейдиҥ тыштында «Какими красками опишу тебя, мой славный Алтай?» деп адалган кӧрӱге Сибирьдиҥ, Москваныҥ ла Санкт-Петербургтыҥ музейлеринеҥ оныҥ јуруктарыныҥ, јайаандык иштериниҥ репродукциялары тургузылган. Јурукчыныҥ Оностогы јеезе-јуртын, јерин јазаар иш улалат. Гуркинниҥ энчи-байлыгын кыракы шиҥдеер иш эрчимдӱ ӧдӧт. Онойдо ок библиографиялык справочник тургузылат. Шак ол справочник бистиҥ Гуркин-јурукчы, Гуркин-кижи керегинде билгиристи, кӧрӱмисти байгызар, элбедер.

1937 јылда Г. И. Гуркинди айдаган кийнинде, оныҥ јеезелӱ јуртын айрыган, эдинген-тудунганын Кировтыҥ адыла адалган колхозко табыштырган. 1937 јылдыҥ јаан изӱ айында тургузылган архивный документтерде јурукчыныҥ алкы бойында «јуранар тура-мастерской, јадар тура, јадатан изба-тура, оогош амбар, аттыҥ чедени, мал турар чеден, мылча, адару-лар» ла ӧскӧ дӧ хозтудумдар, бичилгениле, «бастыра јанынаҥ јеткилделген» ле онойдо ок мал-аш болгон.

Григорий Ивановичтиҥ чӱмдемел энчи-байлыгын — јуруктарын, этюдтарын — НКВД айрыган (музейный иштеринеҥ ле 1930 јылда облисполкомныҥ алган јуруктарынаҥ башказы, олор удурумга музейде бол-гон). Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу-чак ӧйинде јурукчыныҥ јадар туразы, мастерскойы ла сады Оностыҥ орто школына табыштырылган, агаш айлы ла тышкары тудулган эдим-тудумдары одынга барган. Г. И. Гуркинди 1956 јылда актаганыла колбулу архивный документтер (јурукчыныҥ тӧрӧӧн-туугандарыныҥ ар-јӧӧжӧзин кайра јандырары эмезе баазын тӧлӧӧри керегинде угузу бичиктери, башка-башка акттар, выпискалар, протоколдор) 1937 јылда јурт-јеезениҥ ле оныҥ эдинген-тудунганы кандый айалгада болгонын лапту керелейт. 1956 јылдаҥ ала формальный акталган кийнинеҥ ӱч катап (1957, 1982, 1989 јылдарда) јеезе-јуртты орныктырып, ордына кийдирер ченелте болгон, је олор ончозы келишпеген, нениҥ учун дезе јурукчыныҥ ады-јолын азыйдагызы ла чылап, адаарга јарабас, тудулу болгон. 1957 јылда Горно-Алтайский автономный областьтыҥ облисполкомыныҥ јӧби аайынча Оностогы јеезе-јуртты ла оны эбире јерди, мынаҥ озо Г. И. Гуркинниҥ болгон, СССР-дыҥ Художественный фондыныҥ Алтайский краевой бӧлӱгине  алганы ла табыштырганы керегинде акт тургузылган. Мынызы сок јаҥыс окылу документ болуп јат. Шак бу документте ол ӧйгӧ јетире арткан туткан-јаткан туралардыҥ, тудумдардыҥ, не-немелердиҥ: тура-студияныҥ, јадар тураныҥ, флигельдиҥ, садту јердиҥ ле чеденниҥ кандый айалгада болгоны бичил-ген.

Јурукчыныҥ јеезе-јурты керегинде билеристи оной-до ок автордыҥ бойыныҥ јайаандык иштери, кереес болуп арткан фотојуруктары, Сибирьдиҥ революциядаҥ озо периодикалык изданиелери, ол ӧйдӧ јурукчыла кожо јӱрген, иштеген кӧп тоолу улустыҥ ла Василий Григорьевич Гуркинниҥ эске алыныштары байгызат, база да јетире айдылбаган јетирӱлерле, јажыттарла јууктада таныжар арга берет.

Р. ЕРКИНОВА,

А. В. Анохинниҥ адыла адалган эл музейдиҥ јааны

ЈУРУКТАРДА: Василий Григорьевич Гуркин; В. Г. Гуркин «Јеезе-јурттыҥ турган аайы»; В. Я. Курзин «Јурукчы Г. И. Гуркинниҥ уулы Василий»