Алтайдын Чолмоны

Калыктар культуразыныҥ тӧс јери — Горно-Алтайскта

30.10.2020

Алтай Республиканыҥ тӧс калазы Горно-Алтайсктыҥ тӱӱкилик јолы каланыҥ Культура байзыҥыныҥ калыҥ тӱӱкизиле, јӱрӱмиле бек колбуда. Культураныҥ байзыҥы 70 јылдыҥ туркунына таланыҥ тӧс калазыныҥ айылчыларыныҥ ла бойыныҥ эл-јоныныҥ тӧс јери, чаҥкыр одычагы болуп јат.

Шак бу ӧйдиҥ туркунына канча-канча јайаандык иштӱ ӱйелер бой-бойын солыган. Је олор ончозы кеендикке, санатка чындык артып, чӧлӧӧ ӧйдиҥ учреждениезиниҥ јакшынак јаҥжыгуларын чебер корып, колдоҥ колго табыштырат.  Олор эҥ озо культура кандый да ӧйдӧ суруда, јилбӱде ле кӱӱнзеген ончо улуска ачык јолду деп кычырула иштеген.

Јайаандык ӧмӧликтердиҥ башкараачылары байлык ченемелдӱ, аҥылу кӧрӱмдӱ, ижине чындык улус. Олордыҥ шылтузында келер ӧйдиҥ јайаан јайалталу актерлоры, артисттери, бијечилери, кожоҥчылары јаан јолдорына чыгып, сцена санадында једимдӱ иштегилеп јат.

Је мында, ондый да болзо, тӧс јерде, байла,  кӧрӧӧчи турат ла артат. Мында ол кандый да ӧйдӧ сакылталу айылчы. Келер туштажуларга ижемји артат. Кӧрӧӧчини кайкадар, сӱӱндирер, кӧӧрӧмниҥ, кайкалдыҥ  токтодып болбос кӧстиҥ јаштары – база мында. Кӧрӧӧчилердиҥ изӱ колчабыжулары  база сакылта ине. Нениҥ учун дезе артисттиҥ бастыра јӱрӱми – сценага чыгатаны ла узакка сакыган колчабыжулар деп айдар керек. Онызы дезе кажы ла кӧрӧӧчиниҥ ӧзӧгинде бийик кӱӱн-тапты, кӧӧрӧмди керелеп јат. Олордыҥ кажызы ла чӧрчӧккӧ, куулгазын кайкалга бӱткени, иженгени. Шак ол куулгазын кайкалды Культураныҥ байзыҥы ачып, алтын бозогозын алтаган кажы ла кижиге сыйлаарга белен.

1926 јылда алтай јурукчы Николай Чевалковтыҥ ӱлекери аайынча  Ленинниҥ адыла адалган Албаты туразын тудар иш башталган.  1927 јылда эки кат агаш тура тудулган. Оныҥ јабынтызын Ленинниҥ эҥ баштапкы агаш мавзолейиниҥ сомы кееркеткен. Туулу Алтайда  Албаты туразы культураныҥ баштапкы туразы болгон. 1920-чи јылдарда Ойрот автоном областьтыҥ культуралык ла јондык јӱрӱминиҥ тӧс јери боло берген. 1931 јылдыҥ јазында Ленинниҥ туразы ӧрттӧҥ улам кӱйген. Кийнинде јылдарда оныҥ  турган јерине эҥ баштапкы областной эл театр тудулган. Бӱгӱнги кӱнде мында  – каланыҥ Культура байзыҥы.

Шак ла ол кунукчылду учурал бистиҥ тураныҥ тӱӱкилик учурлу чыккан кӱни деп чотолот. Бастыра ӧткӧн ӧйдиҥ туркунына Культураныҥ байзыҥын байлык ченемелдӱ улус билгир башкарган. Оныҥ эҥ ле баштапкы директоры Александр Киреченко болгон. Оноҥ он јылдаҥ кӧп ӧйдиҥ туркунына башкараачы болуп Александра Жданова иштеп, кружоктордыҥ, ӧмӧликтердиҥ, клубтардыҥ јайаандык тӧзӧгӧзин салган. 1967 јылдаҥ ала оныҥ јааны Геннадий Якушкин болгон. ДК-ны каланыҥ культуралык јӱрӱминиҥ тӧс јери деп, јӧмӧп болушкан. 2008 јылдаҥ ала 2020 јылга јетире бу байзыҥды Алтай Республиканыҥ нерелӱ артисти Сергей Коротков башкарган. Бу ла 2020 јылдаҥ ала оныҥ јааны Вероника Попова.

Культураныҥ байзыҥында јыл туркунына јаштарыла да, јилбӱлериле де  башка-башка јаанга-јашка 200-теҥ ажыра кӧдӱриҥилер тӧзӧмӧлдӱ ӧдӧт. Мында санатка чындык, байлык ченемелдӱ, бойыныҥ ижиниҥ устары иштеп јат. Олор јаантайын јайаандык бедирениште. Кружоктордыҥ кӧп тоолу туружаачылары ла олордыҥ алып турган кайралдары, јеҥӱлери онызын недеҥ де артык керелеп јат. Кажы ла ӧмӧлик – таҥынаҥ тӱӱки.

Оморкодубыс – ӧмӧликтерис

Кандый да ӧйдӧ Культураныҥ байзыҥында бойыныҥ ижиниҥ устары культураны   чеберлеп ле ӧскӱрип, кӧнӱ апарат. Олордыҥ нерелӱ, мактулу ижиниҥ шылтузында бистиҥ калабыс ла оныҥ эл-јоны бийик кеминде ӧткӱрилип турган кӧп тоолу культуралык кӧдӱриҥилердиҥ туружаачылары ла керечилери болуп јат. Мында 25 јайаан ӧмӧлик иштеп јат. Олорды Культураныҥ байзыҥы канадыныҥ алдында бириктирип чеберлейт. Байрамдык кӱӱн-санаа шак ла мында, кажы ла кижи бойыныҥ сӱӱген керегинде аргаларын, јайалтазын чечер аргалу. Башка-башка ууламјыларлу јайаандык биригӱлерде јаантайын 500-теҥ ажыра кижи јӱрет – болчомдордоҥ ала мӧҥӱн јаштуларга јетире. Олор бери кӱӱнзеп, меҥдеп келет.

Каланыҥ Культура байзыҥында албаты кожоҥыныҥ јаҥжыгуларын чеберлеп, ӧзӱмдӱ јолло орус кожоҥныҥ «Синегорье» албаты ӧмӧлиги, алтай јаҥардыҥ «Ойойым» албаты ӧмӧлиги, казак кожоҥныҥ «Раздолье» албаты ӧмӧлиги, орус кожоҥныҥ «Беловодье» албаты ӧмӧлиги бийик кеминде апарат.

Орус кожоҥныҥ «Синегорье» деп албаты самодеятельный ӧмӧлиги 1992 јылда тӧзӧлгӧн. Оныҥ јаантайынгы  башкараачызы РФ-тыҥ культуразыныҥ нерелӱ ишчизи Сергей Менохов. Јирме сегис јылдыҥ турукунына «Синегорье» ӧмӧлик каланыҥ ла таланыҥ ончо кӧдӱриҥилериниҥ туружаачызы. Бу ӧмӧлик јарлу ла танылу. Сергей Михайловичтиҥ айтканыла, Культураныҥ  байзыҥы,    чындаптаҥ алза, јаан ла нак биле, онызы сӱрекей ас туштап јат.

Культураныҥ байзыҥыныҥ туура салбас керектериниҥ бирӱзи тургун ӧс калыктыҥ культуразын ла јаҥжыгуларын чеберлеери ле јартаары, кӧргӱзери деп айдар керек. Каруулу бу ишти алтай јаҥар кожоҥныҥ «Ойойым» деген албаты самодеятельный ӧмӧлиги кӧп јылдарга једимдӱ улалтат. Ӧмӧлик 1995 јылда тӧзӧлип, 25 јылдыҥ туркунына башка-башка албатыларды алтай калыктыҥ культуразыла бийик кеминде таныштырат. Озо баштап ӧмӧликтиҥ ады «Јаҥар» болгон ло оныҥ кийнинде «Ойойым» деп адалган. 2000 јылдаҥ ала  бӱгӱнги кӱнге јетире ӧмӧликти АР-дыҥ культуразыныҥ нерелӱ ишчизи Римма Толмашова башкарат.

Ады-јолы јарлу «Беловодье» ӧмӧлик ончо ӧмӧликтердиҥ ортозында, туружаачыларыныҥ јаштарыла алар болзо, эҥ ле јааны болуп јат. Людмила Якименконыҥ башкартузыла ӧмӧлик јайаан ижиле кӧрӧӧчилерди јирме јылга шыдар ӧйдиҥ туркунына сӱӱндирет. «Беловодье» «Кружевница» деген ӧмӧликке тайанып тӧзӧлгӧн лӧ 2006 јылда ады солынган. Ӧмӧликтиҥ репертуары байлык, ууламјылары башка-башка. Олор ветерандардыҥ ӧмӧликтериле јуук колбуда иштеп јат.

1995 јылдаҥ ала Культураныҥ байзыҥында АР-дыҥ культуразыныҥ нерелӱ ишчизи Наталья Менохованыҥ башкарып турган «Раздолье» деген ӧмӧлик јарлу, танылу. Ӧмӧликтиҥ репертуарында кӧп лӧ јаны казак ла орус албаты кожоҥдоры. Кийген кеп-кийимдери јаркынду, кожоҥдоры солун ӧмӧлик кайда ла танылу. Оныҥ бойыныҥ аҥылу «кебери» бар.

Культураныҥ байзыҥындагы клубный ӧмӧликтердиҥ кӧргӱскен јайаандык номерлери кала, республика ла ӧскӧ дӧ талалар кеминде ӧткӧн кӧдӱриҥилерди кееркедет. Јеп-јеҥил балериналардыҥ от-јалбыштый, куйундый бијелери кӧрӧӧчилерди ӧкпӧӧртӧт.  Ол јайаан јайалталу балдар каланыҥ Культура байзыҥыныҥ јиит, јаш «чолмондоры» деп, кажы ла кӧрӧӧчи ол ло тарыйын танып, сӱӱнип отурат.

Кӧрӧӧчилер бијениҥ «Феникс» деген албаты самодеятельный ӧмӧлик деген театрын, оныҥ башкараачызы Наталья Гладкованы, эмдиги ӧйдиҥ бијезиниҥ «Декаданс» деген албаты самодеятельный ӧмӧлигин ле оныҥ башкараачызы Анжелика Корчуганованы јакшы билер.  Бу ӧмӧликте оогош балдардыҥ «Данс-Сити» деген ӧмӧлиги бар. Бијениҥ «Радуница» ӧмӧлиги, башкараачызы Екатерина Бородина. Олордыҥ тӧс ууламјызы – албатыныҥ  бијелери. Культураныҥ байзыҥында авторлык кожоҥдордыҥ «Маяк» деген клубы иштейт. Клубты  Александра Хабибуллина башкарат. «Ретро-бенд» деген вокально-инструментальный ансамбль, башкараачызы Вадим Аберле,  база Культураныҥ байзыҥынаҥ. «Лукоморье» театр-студияны, «Маска» деген театральный ӧмӧликти каланыҥ эл-јоны, айылчылары јакшы билер. Ӧмӧликтиҥ башкараачызы Вероника Попованыҥ ла каланыҥ администрациязыныҥ ӧмӧ-јӧмӧ ижиниҥ шылтузында бу ӧмӧлик јайаандык јайалталу јииттерди ӧскӱрип, јаан јолына чыгарат.

Культураныҥ байзыҥына јайаан кӧрӱмдӱ, амадулу улус јӱрегиниҥ кычыртузыла келет. Бу ла сыгын айдаҥ ала Эмиль Толкочековтыҥ башкарганыла вокальный санаттыҥ студиязы ижин баштап ийди. Студияныҥ туружаачыларыныҥ ады-јолдоры ыраак ла јуук талаларда јолын алынар деп иженедис.

Мӧҥӱн јашту ӱйениҥ артисттериниҥ ӧмӧликтерин кӧрӧӧчилер бийик баалап, сӱӱп ле оморкоп тургандарын база темдектеер керек. Бӱгӱнги кӱнде ветерандардыҥ клубный ӧмӧликтеринде 100-ке шыдар кижи: «Печки-лавочки», «Радуга», «Кӱн-Керел», «Березка», «Горянка», «Красная гвоздика», «Ассорти». Олор кажы ла  кӧдӱриҥилердиҥ эрчимдӱ туружаачылары.

Каланыҥ Культура байзыҥында, штаттагы ла ветерандардыҥ ӧмӧликтеринеҥ башка, акча-манатты бойлоры иштеп турган бијениҥ ле спорттыҥ «Тандем» клубы (башкараачызы Завид Гасанов), «Визави» бал-клуб (Владимир Беспалов), «Анор» ӧмӧлик (Наталья Гладкова), «Данс-Сити» ӧмӧлик (Анжелика Корчуганова), ишјал албазынаҥ «Жар-Птица» театральный ӧмӧлик (Светлана Чудновская), Рок-студия (Даниил Мизонов) иштеп јат.

Культура байзыҥында иштеп јаткан јайаан ӧмӧликтердиҥ, олордыҥ башкараачыларыныҥ кажызы ла керегинде таҥынаҥ бичик те бичиирге јараар. Республиканыҥ тӧс калазыныҥ Культура байзыҥында, чындап та, байа элдиҥ алтын фонды деп айткадый улузы иштеп јат.

Байзыҥныҥ ӧмӧлигин нак, ӧйлӧ ченелген, текши амадула бириккен, јайаандык ижиле ийделӱ, ӧзӱмдӱ деп айдарга јараар. Ол ичкери ӧзӱмниҥ јолында ла је ол ок ӧйдӧ мында олордоҥ озо ак-чек иштеген ӱйелердиҥ артыргыскан јаҥжыгуларын кӧстиҥ чогындый чеберлеп јатканы оморкодулу. Текши ӧмӧликтиҥ тӧс амадузы Алтай Республиканыҥ кӧгӱс байлыгын, культуразын чебер корып, учурын јартап ӧскӱрери болуп јат.

Горно-Алтайсктыҥ Культура байзыҥы каланыҥ ла таланыҥ ончо кӧдӱриҥилеринде туружып, калыгыныҥ культуралык байлыгын керектӱ кемине кӧдӱрип, ады-чуузын, једимдерин макка чыгарат.

К. ПИЯНТИНОВА белетеген