Алтайдын Чолмоны

Турултазы бийик, јеҥӱчилдери кӧп

10.11.2020

Республикада Алтай тилдиҥ кӱни бийик кеминде темдектелди. Таланыҥ ӱредӱ, билим министерствозы ла ӱредӱликтиҥ подведомственный организациялары учурлу бу кӱнге учурлалган тизӱ кӧдӱриҥилерди тӧзӧмӧлдӱ, кӧнӱ ӧткӱрген.

Коронавирусла колбой быјылгы кӧдӱриҥилерди јаҥы онлайн-ээжиле де ӧткӱрерге келишкен болзо, је таланыҥ ӱренчиктери, бийик ле орто ӱредӱлӱ заведениелердиҥ ӱренеечилери јилбиркеп, эрчимдӱ туруштылар. Олордыҥ башкараачыларыныҥ, ӱредӱчилериниҥ ижин база аҥылап темдектеер керек.

Быјылгы јылда алтай тилдиҥ учуры, аргалары, ичкери ӧзӱми јолду баалалды, јаш ӱйени тӧрӧл тили, оныҥ байлыгы бириктирип, бир јаан јолго ууламјылады. Алтай тилдиҥ кӱни ле атту-чуулу бичиичи Лазарь Кокышевтиҥ чыккан кӱниле бир тизӱле темдектелип турганында аҥылу учур бар. Тилдиҥ байлыгыла бичиичилердиҥ, поэттердиҥ чӱмдемелдери ажыра таныжадыс. Тилин билер албаты, јаш ӱйе ырысту. Нениҥ учун дезе тӧрӧл тилиҥ, јаҥжыккан јаҥжыгуларыҥ, чӱм-јаҥыҥ кӧксиҥде, каныҥда болзо, сен ырыс-кежиктӱ, омок-седеҥ, ӧзӧгиҥде отту алтай јиит, келер ӧйдӧ сен алтай алып-баатыр, эр болуп јӱрериҥ, иштеериҥ. Бӱгӱн — јашӧскӱрим, эртен — албаты деп тегиндӱ айдылбаган ине. Айдарда, тилдиҥ ӧзӱми, салымы учун каруулу улус бӱгӱнги ӱренчиктер, ӱренеечилер деп айдар керек.

Кычыраачыларды ӧткӧн јаан ла учурлу иштиҥ, кӧдӱриҥилердиҥ турултазыла, туружаачыларыла, јеҥӱчилдериле, озочыл иштӱ школдордыҥ, педӧмӧлик-тердиҥ ады-јолдорыла таныштырадыс. Олор јаан јайаан јолдо озочылдар, јеҥӱчилдер болуп, јозок кӧргӱзет.

Ӱредӱчилердиҥ билгирин бийиктедер ле такып ӱредӱ берер талалык институт «Амаду» деген кӧрӱ-маргаанды белетеп ӧткӱрген. Амадузы — тӧрӧл тилиниҥ, сӧстиҥ, куучын-эрмектиҥ учурын элбеде јартаары, кӧргӱзери. Ӱренчиктер јарлу алтай бичиичилердиҥ тӧрӧли, ар-бӱткени, тӧрӧл тили керегинде ӱлгерлерин кычырган. Авторлордыҥ ӱлгерлери база тӧрӧлине, Алтайына учурлалган.

Туружаачылар јаштары аайынча эки бӧлӱкке бӧлӱнген ле ӱчинчизи авторлордыҥ иштери болгон. Олор Кан-Оозы, Шабалин, Оҥдой, Улаган, Турачак, Чамал аймактардаҥ ла Горно-Алтайсктаҥ республикан организациялардаҥ болгон.

Дипломдорло «Прозалык ла ӱлгерлик тексттердиҥ авторлорыныҥ» ууламјызында кайралдаткандар:

1. Айлана Какпакова, 10 кл., Шыргайтыныҥ школынаҥ.
2. Эмилия Баянкина, 6 «в» кл., Оҥдойдогы С. Т. Пекпеевтиҥ адыла адалган школдоҥ.
3. Ираида Тадырова, Чаган-Узундагы П. И. Оськинаныҥ адыла адалган школдоҥ.
4. Вероника Актаева, 5 кл., Акташтагы С. Т. Моховтыҥ адыла адалган школдоҥ.

Тыҥыда эске кычырарыныҥ кӧрӱ-маргаанында дипломдорло кайралдаткандар (5-7 класстар ортодо):

1. Лилия Конокпоева, 7 «а» кл., Кырлык.
2. Толунай Санакова, 7 «а» кл., Кулады.
3. Алина Темеева, 5 кл., Чибилӱ.
4. Ася Сандяева, 7 кл., Кара-Кујур.

8-10 класстардыҥ ортодо:

1. Амина Кокышева, 9 «а» кл., Экинур.
2. Ай-Ару Матина, РКЛ-даҥ.
3. Виктория Должанских, 9 «в» кл., каланыҥ 8-чи школынаҥ.
4. Виолетта Петпенекова, 8 кл., Саратан.

Институт онойдо ок билелик видеороликтердиҥ «Биле бирлигиле бек» деп адалган кӧрӱ-маргаанды ӧткӱрген. Ондо Кан-Оозы, Шабалин, Кош-Агаш, Оҥдой, Улаган, Чамал аймактардаҥ ла каладаҥ 17 биле эрчимдӱ турушкан.

«Бис — биле!» деген ууламјыда јеҥӱчилдер:

1. Сахаровтордыҥ билези. Ксения Сахарова, 4 кл., Чибилӱниҥ школы, башкараачызы Э. Сахарова.
2. Орусовтордыҥ билези. Рада Орусова, Моты-Оозы.
3. Кыдрашевтердиҥ билези. Э. С. Кыдрашева, алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчизи, Кан-Оозындагы Ч. К. Кыдрашевтиҥ адыла адалган школ.

«Чыккан-ӧскӧн тӧрӧл јерим»

1. Азалия Тадыкина, 6 кл., «Гармония» 9-чы школ, кала, башкар. Л. Д. Сахарова, алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчизи
2. Аруна Ядагаева. 8-чи кл., Кӧкӧрӱниҥ школы, башкар. А. О. Ядагаева, тӱӱкиниҥ ӱредӱчизи.
3. Толунай Тодошева, Беш-Ӧзӧктиҥ школы, башкар. Д. В. Телдекова.

«Бис– јайалталу биле»

1. Кармановтордыҥ билези. Јалаҥай-Бажынаҥ Ю. В. Антарадоновтыҥ адыла адалган школ, башкар. Т. А. Тайборина, алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчизи.
2. Лебедевтердиҥ билези. А. Т. Лебедева, Чамалдаҥ «Медвеженок» детсад.
3. Терешевтердиҥ билези. А. К. Топчина, Шабалинниҥ школында кӱӱниҥ уредӱчизи.

«Ӧскӱрген мал-ажыс»

1. Якпуновтордыҥ билези. И. С. Якпунова, алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчизи, Шабалиндеги Л. В. Кокышевтиҥ адыла адалган школ.
2. Тырышкиндердиҥ билези. Эрчим Тырышкин, Јолодогы школдоҥ.
3. Манжиндердиҥ билези. Башкар. М. Бодина, алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчизи, Кырлык.

«Бистиҥ соккон мультиктер»

1. «Ырыс ӱлешкени», алтай чӧрчӧк, скрайбинг аргала тургускан. Алтай тилдиҥ ӱредӱчизи А. М. Бибиева бойыныҥ билезиле, Боочыныҥ школынаҥ.
2. «Койон» деп мультфильм. Кырлыктагы школдыҥ ӱренчиктери, башкар. С. А. Манжина.

Ончо јеҥӱчилдер 1,2,3 степеньдӱ дипломдорло кайралдаткан.

В. К. Плакастыҥ адыла адалган республикан гимназия сыгын айдыҥ 21чи кӱнинеҥ ала ӱлӱрген айдыҥ 16-чы кӱнине јетире «Бис тӧрӧл тилисле куучындайдыс» деген видеороликтиҥ талалык кӧрӱ-маргаанын ӧткӱрген.

Туружаачыларыныҥ турулталары

Кичӱ бӧлӱк:

1-кы јер — Айвар Айдаров, Экинур.

2-чи јер — Ай-Судур Белешев, Јазулу.

2-чи јер — Богдан Буйдышев, ресгимназия.

3-чи јерде — Геннадий Алычев, Кырлык.

3-чи јер — Тимур Арбаев, ресгимназия.

Орто бӧлӱк:

2-чи јерде — Сурлана Саланханова, Тожоҥтыныҥ школы.

3-чи јерде — Кристина Ганенко, Курмач-Байголдыҥ школыныҥ Бийкадагы филиалы.

Јаан бӧлӱк:

3-чи јерде — Эвелина Коваленко, Эҥирги школ, кала.

Ӱлӱрген айдыҥ 20-чи кӱнинде ZOOM платформада алтай тил ле литература аайынча билгирдиҥ ле ойынныҥ «Тийиҥеш-2020» деген республикан кӧрӱ-маргааныныҥ 2-чи туры ла кӧдӱриҥилӱ јабылтазы ӧткӧн.

Кӧрӱ-маргаанныҥ 1-кы турыныҥ

јеҥӱчилдери ле призерлоры

5-6 класстар ортодо:

1-кы јерде Даниил Кузьмин, Кичӱ- Чаргыныҥ школы; 2-чи — Сӱмер Текенов, ресгимназия; 3-чи јерде — Айастан Омин, Беш-Ӧзӧк.

7-8 класстар ортодо:

1. Алина Пикина, Шабалин
2. Эркелей Мундусова, ресгимназия
3. Вероника Чайчина, Кеҥиниҥ школы.

9-10 класстар ортодо:

1-кы јерде — Чингиз Тадыров, 2-чи — Радмила Чанчиева, 3-чи — Айлана Муклаева, ӱчӱлези ресгимназиядаҥ.

Республикан классический лицейде «Алтай тилим — мениҥ байлыгым» деп адалган викторина ӧткӱрилген. Лицеисттер ортодо ого јилбӱ јаан болгон. Викторинаныҥ турултазыла эҥ кӧп баллдар алган деп 5 ӱренчик темдектелген.

Башка-башка калыктардыҥ культуразыныҥ «Россияныҥ бирлиги — калыктар најылыгында» деген республикан фестиваль заочный бӱдӱмле кӱчӱрген айдыҥ 25-30 кӱндеринде ӧдӧр. Јакшынак бу байрамда таланыҥ школдорыныҥ 6-11 класстарыныҥ ӱренчиктери туружар аргалу. РКЛ онойдо ок таланыҥ этнокультуралык тӧс јерлериниҥ ле јондык организацияларыныҥ чыгартулу улузын база кычырат. Фестивальдыҥ кӧрӱ-маргаандары башка-башка ууламјыларла ӧдӧри темдектелет.

Калада М. З. Гнездиловтыҥ адыла адалган политехнический колледжте «Алтай баатырлар» деп темала сочинениелердиҥ кӧрӱ-маргааны ӧткӧн. Кӧрӱ-маргаанда 3 ӱренеечи јеҥӱчилдиҥ ле призердыҥ дипломдорыла кайралдаткан. Кӧрӱ-маргаанныҥ «Эҥ ле кӧп баатырлар» деген ууламјызында бир ӱренеечиниҥ ады-јолы темдектелген. Ол бойыныҥ сочинениезинде эҥ кӧп алтай баатырлардыҥ ады-јолдорын, олордыҥ нерелӱ керектерин адап кӧргӱскен. Колледжте Алтай тилдиҥ кӱнине учурлалган неделе ӧткӧн.

Калада педколледжте «Мен алтай тилди, тӱӱкини ле культураны билерим» деп онлайн-диктант ӧткӧн. Онлайн-диктантта турушкандардыҥ тоозы — 406 кижи.

Алтай тилдиҥ кӱнине учурлалган тизӱ керектердиҥ тоозында, темдектезе, колледжтиҥ ӱренеечилерине оффлайн бӱдӱмле «Тӧрӧл тилим — агару тилим» деген диктант ӧткӱрилген. Педколледжте радиовещание ажыра «Эҥ бажында — тӧрӧл тил» деп акция ӧткӧн. Мында кӱӱнзегендер бойлорыныҥ уткуулдарын алтай, орус тилдерле айткан. Солун кӧдӱриҥиге јилбӱ јаан болды, акцияда тӧрт јӱске шыдар кижи эрчимдӱ турушты.

Балдардыҥ ӱзеери ӱредӱзиниҥ республикан тӧс јеринде ӱредӱчилердиҥ јайаандык биригӱлеринде С. С. Суразаковтыҥ, С. С. Каташтыҥ, Н. Н. Суразакованыҥ јӱрӱмдик ле јайаандык јолы аайынча куучын-эрмек ле викторина ӧткӧн. «Кванториум-04» платформада «Байлу Алтайдыҥ уулы» деген урок ӧткӧн. Ӱренчиктер Л. В. Кокышевтиҥ јӱрӱмиле, јайаан ижиле таныштылар.

Эл университеттиҥ алтаистика ла тюркология факультединде Алтай тилдиҥ ле литератураныҥ кӱнине, бичиичи Л. В. Кокышевтиҥ чыккан кӱнине учурлалган кӱндерде башка-башка ууламјыларла кӧп тоолу кӧдӱриҥилер ӧтти. Темдектезе, алтай филология ла востоковедение кафедраныҥ баштаҥкайыла библиотечно-издательский тӧс јердиҥ ишчилери «Сокровищница духовной культуры алтайцев» деген онлайн-кӧрӱ белетеген. Ол јарлу билимчи-филологтор, ӱредӱчилер С. С. Суразаковко,   С. С. Каташка, Н. Н. Суразаковага учурлалган.

Лазарь Васильевич Кокышевтиҥ чыккан кӱнинде оныҥ бюстине факультеттиҥ баштапкы курсыныҥ ӱренеечилери чечектер салган. Факультеттиҥ ӱредӱчилери Н. Е. Ерленбаева, Ф. Л. Ередеева алтай тилле јаҥжыкканы аайынча текши диктантты ӧткӱрген. Текши диктантта каланыҥ ӱредӱлӱ заведениелериниҥ ле алтаистиканыҥ ла тюркологияныҥ ӱренеечилери турушкан.

Диктанттыҥ турултазыла алтай тилле эҥ артык билгири учун 1-кы степеньдӱ диплом алтаистика ла тюркология факультеттиҥ 538-чи группазыныҥ ӱренеечизи Айкине Табылгиновага табыштырылды.

«Билерге бир сӧс» деген викторинада 4-5 курстардыҥ ӱренеечилери туруштылар. Бичиичи Л. Кокышев керегинде тереҥ билгирин А. Рыжкина, А. Сарбашева,                  Д. Суразова, Б. Кергилова ла Б. Белеева кӧргӱстилер. Командалар ортодо јеҥӱни 4-чи курстыҥ ӱренеечилери алды.

Лазарь Кокышевтиҥ чӱмдемелдерин кычырары аайынча «Аарчыла јытанган алтай тилим» деп адалган ла on-line ээжиле ӧткӧн кӧрӱ-маргаанда алтаистиканыҥ ла тюркологияныҥ ӱренеечилери, онойдо ок ӱренчиктер ле ӱренеечилер турушты. Олордыҥ тоозында 8-чи школдыҥ, 3-чи гимназияныҥ, Улаганныҥ баштамы школыныҥ, «Гармония» гимназияныҥ, В. К. Плакастыҥ адыла адалган ресгимназияныҥ, 12-чи школдыҥ, 1-кы лицейдиҥ, 7-чи школдыҥ ӱренчиктери ле педколледжтиҥ ӱренеечилери. Быјыл Кош-Агаштаҥ В. И. Чаптыновтыҥ адыла адалган школдоҥ болчомдордыҥ «Балтырган» деген детсады эрчимдӱ турушты.

Кӧрӱ-маргаанныҥ турулталары аайынча ончо туружаачыларга сертификаттар, башкараачыларына быйанду самаралар, јеҥӱчилдерге дезе дипломдор табыштырылды.

Оогош бӧлӱкте јеҥӱчилдер:

1-кы јерде Даниил Ченкуров. 2 «А» кл, «Гармония» гимназия, каладаҥ; 2-чи — Эрчим Чичкаков, 4 кл., 8-чи школ; 3-чи јерде — Илья Ябыков, 2 «г» кл., 7-чи школ; Карина Баграчина, 4 кл., баштамы школ, Улаган.

Орто группада

1. Арсений Манышев, 6 «б» кл, 3-чи гимназия, кала. 2. Валерия Тюльтекова, 5 «а» кл, ресгимназия. 3. Ксения Ябыкова, 7 «г» кл., «Гармония» гимназия; Рамиль Ужнеков, 6 «б» кл., ресгимназия.

Јаан группада

1-кы јерде — Лариса Баина, 529 гр., алтаистиканыҥ ла тюркологияныҥ факультеди; 2-чи јерде Эркелей Чурмешева, ГАПК-ныҥ школьный алтай бӧлӱгиниҥ 34-чи группазынаҥ; 3-чи јерде — Байана Бордомолова, 9-чы кл., 8-чи школ; Айлана Муклаева, 11 кл., ресгимназиядаҥ.

«Творческий дебют» деген ууламјыда Айлана Унатова кайралдаткан, 4 «ж» кл., 3-чи гимназиядаҥ.

Талада ӧс калыктыҥ тӧрӧл тилине јилбӱ, ајару тыҥытту болгоны иле болды. Ӧзӱп јаткан јаш ӱйени тилин, чӱмдемел литературазын кӧксинде алып, јӱрӱмде, ичкери јолында тузаланары јанынаҥ јаан иш ӧткӱрилди. Бу ишти мынайда ла биледе, јондыкта, школдо кӧнӱ улалтса, айса болзо, турултазы бийик болор деп иженер керек.

К. Пиянтинова белетеген