Алтайдын Чолмоны

Акча-манат аайынча тӧс документ шӱӱжилет

13.11.2020

Кӱчӱрген айдыҥ 10-чы кӱнинде АР-дыҥ Государственный Јууны – Эл Курултайда Алтай Республиканыҥ «2021 јылга ла темдектелген 2022 ле 2023 јылдарга Алтай Республиканыҥ республикан бюджеди керегин-де» јасагыныҥ ӱлекери аайынча публичный угуштар ӧткӧн. Министерстволордыҥ ла ведомстволордыҥ, республикан ла муниципал кеминде депутатский корпустыҥ, јондык организациялардыҥ чыгартулу улузы, тергеениҥ эл-јоны турушкан публичный угуштар видео-конференц колбу аайынча ӧткӧн деп айдар керек.

Оныҥ ижин башкарып ӧткӱрген вице-спикер Герман Чепкинниҥ темдектегениле, публичный кычырыштарда 70-ге јуук кижи турушкан. Олордоҥ 60 кижи дистанционный форматта.

Эл Курултайдыҥ председатели Владимир Тюлентин оныҥ ижин ачып тура, публичный угуштардыҥ формады республиканыҥ акча-манат аайынча тӧс документин эл-јонло кожо канча ла кире ачык айалгада шӱӱр арга берип турганын темдектеген.

Келер ээчий сессияда депутаттар бюджеттиҥ ӱлекериниҥ кирелтелердиҥ текши кеми, чыгымдардыҥ текши кеми, республикан бюджеттиҥ дефициди (профициди), анайда ок јӧптӧлгӧн чыгымдар деген тӧс јартамалдарын јӧптӧӧр. Бу керегинде спикер айткан. Бюджетти шӱӱжерине белетенери аайынча бастыра комитеттерде ишмекчи группалардыҥ јуундары ӧткӧнин Владимир Тюлентин база темдектеген. Ол јуундар ӧйинде депутаттар республикан башкаруга бойлорыныҥ тӱп-шӱӱлтелерин айткан. Инвестициялык ӱлекер-проекттерди јӱрӱмде бӱдӱрериниҥ, иштейтен јаҥы јерлер тӧзӧӧриниҥ сурактары база шӱӱжилген.

Парламентарийлер профильный министерстволордыҥ чыгартулу улузыла кожо Јолдыҥ фондыныҥ акча-манадын јаҥыдаҥ ӱлештирер суракты база кӧргӧн. Анайып, муниципал јолдордыҥ фондына, тергеелик учурлу јолдорды ла кӱрлерди јазаарына ла тударына, јербойыныҥ учурлу јолдорыныҥ паспортторын јазаар амадула муниципалитеттерге акча-манатла болуш јетирерине чыгарылатан акча-манаттыҥ кеми кӧптӧдилер.

Владимир Тюлентинниҥ угусканыла болзо, республикан бюджет керегинде јасактыҥ ӱлекерин шӱӱжер тушта јурт јерлердиҥ инфраструктуразыныҥ ӧзӱмине, ол тоодо јердиҥ участокторын керектӱ инженерный инфраструктурала јеткилдеерине ајару эдилген.

Ишмекчи группаныҥ турчылары ӱредӱликтиҥ, су-кадыкты корыырыныҥ јурт јерде иштеп турган ишчилерине ведомственный ла служебный јадар јерлер тудары аайынча керек-јарактарды Алтай Республиканыҥ программаларына кийдирери керегинде суракты база шӱӱшкен. Парламентарийлер муниципал тӧзӧлмӧлӧргӧ лӧ Горно-Алтайск калага јарыткыштар тургузарыныҥ, сууӧткӱштер саларыныҥ, анайда ок инфраструктураны тӧзӧӧриниҥ ле ӧскӱрериниҥ ӧскӧ дӧ сурактарын бӱдӱрерине акча-манат чыгарары керегинде суракты база кӧдӱрген.

Спикердиҥ темдектегениле, комитеттердиҥ јуундарында айдылган тӱп-шӱӱлтелердиҥ кӧп сабазы ајаруга алынган.

«Алтай Республиканыҥ «2021 јылга ла темдектелген 2022 ле 2023 јылдарга Алтай Республиканыҥ республикан бюджеди керегинде» јасагыныҥ ӱлекери эл-јоныстыҥ јадын-јӱрӱминиҥ чыҥдыйын бийиктедерине, республиканыҥ оноҥ арыгы ӧзӱмине камаанын јетирер деп иженедис» – деп, спикер айткан.

Эл Курултайдыҥ экономика, акча-манат ла калан политика аайынча комитединиҥ јааны Артур Кохоев угуштардыҥ туружаачыларына бюджеттиҥ ӱлекерин шӱӱжери, Алтай Республиканыҥ башкарузына тӱп-шӱӱлтелер белетеери ле олорды оноҥ ары ајаруда ту-дары аайынча иш керегинде толо куучындаган. Бу ишле коштой бюджеттиҥ сурактары аайынча федерал тӧс јерле иш ӧдӱп турганын парламентарий база айткан.

Темдектезе, РФ-тыҥ башкарузыныҥ быјыл јӧптӧгӧн 2020-2024 јылдарга социально-экономический ӧзӱмниҥ таҥынаҥ программазына он тергее кирген болуп јат. Олордыҥ тоозында Алтай Республика база бар. Одоштой јаткан тергеелердеҥ Алтайский край ла Тыва Республика кирген.

«Алтай Республиканыҥ 2020-2024 јылдарга социально-экономический ӧзӱминиҥ таҥынаҥ программазыныҥ амадузы эл-јонныҥ јадын-јӱрӱминиҥ чыҥдыйын бийиктедери, экономический, ол тоодо туристско-рекреационный аргаларга тӧзӧлӧнгӧн экономический ӧзӱмниҥ динамичный тебӱзин јеткилдеери болуп јат. Таҥынаҥ программаныҥ ээжизи парламент-ке кийдирилген 2021-2023 јылдарга республикан бюджет керегинде јасактыҥ ӱлекеринде ајаруга алынган болуп јат» – деп, ол айткан.

Артур Кохоевтиҥ айтканыла болзо, аргачыларды јӧмӧӧр амадула Алтай Республиканыҥ «Алтай Республиканыҥ јеринде организациялардыҥ кирелтелерине салынган калан аайынча инвестициялык калан вычет керегинде» јасагыныҥ ӱлекери белетелген ле шӱӱжилген. Ол Алтай Республиканыҥ јеринде иштеп турган организациялардыҥ тӧс фондторын јаҥыртарын јӧмӧӧрине ууламјылалган.

Айдылган тӱп-шӱӱлтелердиҥ кӧп сабазы ајаруга алынган

Парламентарийдиҥ темдектегениле, бюджеттиҥ ӱлекерин шӱӱжер јуундар депутаттардыҥ эрчимдӱ кӧрӱм-шӱӱлтелӱ болгонын кӧргӱскен. Артур Кохоев бюджет аайынча ӧмӧ-јӧмӧ иш учун депутатский кор-пуска, бӱдӱреечи јаҥныҥ органдарыныҥ башкараачыларына ла специалисттерине быйанын айткан. «Мениҥ кӧрӱмимле, бюджеттиҥ ӱлекери социальный ла сбалансированный болуп јат, је экинчи кычырышка бир кезек тӱзедӱлер эдер керек. Ӧткӱрип турган ижисти ајаруга алып, јаҥы акча-манат јылга јӧптӧлгӧн лӧ ӧйдиҥ некелтелерине келижип турган бюджетле кирерис деп иженедим» – деп, профильный комитеттиҥ председатели адакыда темдектеген.

Алтай Республиканыҥ «2021 јылга ла темдектелген 2022 ле 2023 јылдарга Алтай Республиканыҥ республикан бюджеди керегинде» јасагыныҥ ӱлекери керегинде јетирӱни АР-дыҥ акча-манат аайынча министриниҥ ордынчызы Надежда Табаева эткен. Оныҥ айтканыла, 2021 јылда республикан бюджетке келетен деп темдектелген калан ла калан эмес кирелтелердиҥ кеми 7026 млн салковой, ол тоодо калан кирелтелер 6769 млн салковой, калан эмес кирел-телер 257,1 млн салковой кеминде.

Акча-манат аайынча министерствоныҥ чыгартулу кижизи калан јууры аайынча иш јакшы кеминде артканын темдектеген. 2021 јылда республикан бюджетке келетен калан ла калан эмес кирелтелердиҥ кеми 2020 јылда јуулары темдектелген кирелтелердеҥ 22,1 процентке, эмезе 1272036 муҥ салковойго кӧп болоры темдектелет. 2021 јылдыҥ прогнозына кӧрӧ, 2022 јылда калан ла калан эмес кирелтелердиҥ кеми 110 процентке, эмезе 702 млн салковойго кӧптӧӧр лӧ 7 728,7 млн салковойго једер. 2023 јылда республикан бюджетке келетен калан ла калан эмес кирелтелер 7973,2 млн салковой болор.

Надежда Табаеваныҥ темдектегениле, республикада кирелтелердеҥ калан тӧлӧп турган физлицолордыҥ тоозы 77 муҥ кижи, организациялардыйы – 691. Транспортко каланды 52 муҥ кижи ле 924 организация тӧлӧйт.

Бу јасактыҥ ӱлекери республикан бюджеттиҥ кирелтелериниҥ текши кемин 2157,7 млн салковой, 2022 јылга 19734,2 млн салковой ло 2023 јылга 19381,4 млн салковой деп темдектейт. Чыгымдарды алар болзо, 2021 јылда 21682,2 млн салковой, 2022 јылда 19817,6 млн салковой ло 2023 јылда 19432,9 млн салковой кеминде темдектелет. Јасактыҥ ӱлекери аайынча республикан бюджеттиҥ дефициди 2021 јылда 110,4 млн, 2022 јылда 83412 млн ло 2023 јылда 51617 млн салковой болоры темдектелет.

Бюджетте чыгымдар аайынча тӧс ууламјылар темдектелген. 2021 јыл нацӱлекерлерди јӱрӱмде бӱдӱрип баштаганынаҥ ала ӱчинчи јыл болуп јат. Оныҥ учун нацӱлекерлер аайынча иштер улалар. Ого 13 млрд салковой, ол тоодо 2021 јылда 4,4 млрд салковой чыгарылар. 2021 јылда су-кадыкты корыырына 2,8 миллиард салковой чыгарылары темдектелет. ТФОМС-тыҥ акчазыла кожо 8 млрд салковойдоҥ кӧп.

«Ӱредӱ» нацӱлекерле колбой Алтай Республика тӧрт программа аайынча 401,8 млн салковой алар. Текшилей алза, бу программаны бӱдӱрерине 4,8 млрд салковой ууламјылалар. «Демография» нацӱлекер аайынча 608 млн салковой кеминде акча келер. Бу амадуларга бастыра 2,8 млрд салковой ууламјылаары темдектелет. Республикан бюджетте ишјалга деп тӧлӧлӧтӧн акчаныҥ кеми 8,3 млрд салковой. Культура бӧлӱгинде керек-јарактар улалар. Темдектелген бюджетный ӧйдӧ олорго 375 млн салковой чыгарылар.

Анайда ок бюджеттиҥ ӱлекери аайынча граждандардыҥ јадар айалгаларын јарандырар, кичӱ ле орто аргачылыкты јӧмӧӧр, муниципал тӧзӧлмӧлӧрдӧ керектӱ инфраструктураны тӧзӧӧрине ууламјылалган керек-јарактар темдектелген.

2021-2023 јылдарда муниципал тӧзӧлмӧлӧргӧ 17,5 млрд салковой, ол тоодо 2021 јылда 6 млрд салковой, эмезе республикан бюджеттиҥ 32 проценти ууламјылалар.

Алтай Республиканыҥ экономикалык ӧзӱм аайынча министри Вячеслав Тупикин публичный угуштардыҥ туружаачыларын Алтай Республиканыҥ јонјӱрӱм-экономикалык ӧзӱминиҥ программазыла таныштырган. Министрдиҥ темдектегениле, программаныҥ амадузы тӧс кӧргӱзӱлерди текшироссиялык кеминеҥ јабыс болбойтон кемине јетирери болуп јат. Алтай Республика бу программаларла иштеп турган он тергеениҥ бирӱзи. Программаны белетеер иштер 2019 јылдыҥ кочкор айында башталган ла 2020 јылдыҥ кандык айыныҥ 9-чы кӱнинде республикан башкарула јӧптӧлгӧн. Программаныҥ амадуларын бӱдӱрерге беш јылдыҥ туркунына федерал бюджеттеҥ республикага 5,1 млрд салковой келер – јылында бир млрд салковойдоҥ. Вячеслав Тупикинниҥ темдектегениле, программа једимдӱ бӱткен соҥында, федерал тӧс јер программаныҥ иштеер ӧйин база да беш јылга узадары керегинде јӧп чыгарар аргалу. Бу программаныҥ акчазыныҥ 56 проценти экономиканыҥ ӧзӱмине ууламјылалат.

«Источники финансового дефицита местного бюджета» деген тема аайынча «Алтай Республиканыҥ муниципал тӧзӧлмӧлӧриниҥ соведи» ассоциацияныҥ председатели, «Майма аймак» муниципал тӧзӧлмӧниҥ јааны Роман Птицын куучын айткан. Ол проектно-сметный документация белетеерине, ол тоодо таҥынаҥ јадар јер тударына керектӱ јердиҥ участокторында инфраструктураны тӧзӧӧрине керектӱ акчаны муниципалитеттер ууламјылаар керек деген шӱӱлтезиле ӱлешкен. Анайда ок јурттарда культураныҥ тураларыныҥ материально-технический тӧзӧлгӧзин тыҥыдарга республикан бюджеттеҥ болуштыҥ кемин кӧптӧдӧр керек деген.

Бюджеттиҥ ӱлекерин шӱӱжер тушта бойыныҥ шӱӱлтезин Алтай Республиканыҥ Јондык палатазыныҥ председатели Денис Власенко айткан. Бюджетный планирование ӧйинде Јондык палата кӧп тоолу курч сурактарга ајару эткенин, ол тоодо НКО-лорды јӧмӧӧри, алтай тилди ле литератураны ӧскӱрери ле оноҥ до ӧскӧзи темдектелген.

Каланыҥ совединиҥ депутады Экене Пекпеев Горно-Алтайсктыҥ сурактарын чечери аайынча шӱӱлтезин айткан. Ол ло суула јеткилдеериниҥ сурагына, «сӱрее-чӧптиҥ реформазын» јӱрӱмде бӱдӱрерине керектӱ эп-аргалардаҥ јаан таштанчылар таштайтан бункерный бӱдӱмдӱ контейнерлер белетеерине, анайда ок каланыҥ школдорын јазаарына ла тударына акча-манатла ӱзеери болуш јетирер керек деген.

«Алтай Республиканыҥ врачтары» РОО-ныҥ председатели Максим Штанаков Горно-Алтайскта су-кадыкты корыыр бӧлӱкте специалисттерди иштедип артыргадый айалгалар тӧзӧӧрине јаан ајару эдер керек деген.

Алтай Республиканыҥ гребной слалом, рафтинг ле спортивный туризм аайынча федерациязыныҥ јааны Николай Дегтярев спорттыҥ суудагы бӱдӱмдериниҥ тӧс јерин тудары аайынча федерал программага кирерге болушсын деп баштанган.

Алтай Республиканыҥ депутады Айдар Тазрашев ӱнбереечилериниҥ сураганыла Кара-Кујурдыҥ школын тударына керектӱ проектно-сметный документация белетеерине акча-манатты 2021 јылда чыгарары аайынча болуш јетирзин деп баштанган.

Калан тӧлӧп турган физлицолордыҥ тоозы 77 муҥ кижи, организациялардыйы – 691

Алтай Республиканыҥ депутады Мария Демина јаҥныҥ государственный органдарына чыгарылып турган акча-манаттыҥ кемин јаҥыдаҥ кӧрӧр, педагогтордыҥ, су-кадыкты корыырыныҥ специалисттериниҥ ишјалын бийиктедер керек деген шӱӱлтезин ле оноҥ до ӧскӧ шӱӱлтелерин айткан.

Алтай Республиканыҥ депутады Владислав Рябченко јасактардыҥ ӱлекерлерин мындый ачык айалгада шӱӱжип турганы муниципал учурлу сурактардыҥ аайына чыгарында јарамыкту болгонын темдектеген.

Горно-Алтайсктаҥ Сергей Михайлов Оҥдой аймакта јадып турган ӱй кижиниҥ кату одыруга јеҥилтелер аайынча баштанузы керегинде айткан. С. Михайловтыҥ айтканыла, јеҥилтениҥ кеми канча јылдарга солынбаган ла индексация керек. Бу баштанула колбой Артур Кохоев јартамал берген. Оныҥ айтканыла, бу сурак тӱп-шӱӱлтелерде (рекомендацияларда) бар, депутаттардыҥ санаазында экинчи кычырышка индексацияныҥ сурагыныҥ аайына чыгар керек.

Адакыда профильный комитеттиҥ председатели Артур Кохоев публичный угуштардыҥ туружаачыларына айдылган тӱп-шӱӱлтелердиҥ ӱлекери Эл Курултайдыҥ экономика, акча-манат ла калан политика аайынча комитединиҥ кӱчӱрген айдыҥ 12-чи кӱнинде ӧдӧтӧн јуунында кӧрӱлер ле јӧптӧлӧр деген.

Публичный угуштардыҥ координаторы Герман Чепкин публичный угуштардыҥ туружаачыларына эрчимдӱ иш учун быйанын айткан.

АР-дыҥ Эл Курултайыныҥ сайтынаҥ