Алтайдын Чолмоны

Байлыгысты баалаар, јӧӧжӧбисти јӧӧр аргалар ачылар

13.11.2020

Алтай Республикада тудулып јаткан баштапкы агропромпарктыҥ ууламјызы јербойыныҥ јерлик ӧзӱмдерин, маала ажынаҥ эдилген аш-курсагын белетеери, јарандыра јазап, ӱрелбес эдип чыҥдыйлаары ла келер ӧйдӧ ӧскӧ тергеелердиҥ ле ороондордыҥ рынокторына чыгарары болуп јат.

Чындап та,  бистиҥ Алтайыс сӱреен бай. Мында јыш аркаларда кандый јӱзӱн эм-том ӧлӧҥдӧр, тазылдар, ӱрендер јок деер. Аҥ-кужыныҥ эди, ӱзи, канаттары, ӧди, тырмактары, киндери, мӱӱстери баалу ла тузалу. Олордоҥ кееркедим эдимдер, су-кадыкка тузалу јазалдар эдилет. Јаҥыс ла мӧш агашты алза, оныҥ јаҥыс ла эмилдери ток курсак эмес, је сайынаҥ да, кабыктарынаҥ да эм јазагылайт. Је алтай улус кузукты  коркышту јеҥил баазына садат. Бир таары бир муҥ дезе, сӱӱнип ле садып јадыс. А бу ла одоштой тергеелер, ороондор, јеҥилге алып, канча миллион акча эдип аладылар. Кезик  эм-томдорды, курсактарды ӱрелбес эдип чыҥдыйлап јазап, тыштын јарандырып, ойто биске баалап садып јат. Оныҥ учун  Майма аймакта тудулып јаткан агропромпарк бисте ӧзӱп турган јерлик ӧзӱмдерди, адаруныҥ берип турган ажын, јурт ээлемниҥ аш-курсагын ӱрелбес эдип јазаар амаду тургускан.  Баштапкы агропромпарк иштеп баштаза, Алтай Республиканыҥ экономиказына јаан арга болорында, улус иштеер  јаҥы јерлер ачыларында алаҥзу јок.

Тергеениҥ башкараачылары бу ишти кӧндӱктирет

Мынаҥ озо Алтай Республиканыҥ башчызы Олег Хорохордин «Ийделӱ Алтай» деп форумды ӧткӱрер ӧйдӧ мындый агропромпарк тудулар деп Майма аймактыҥ улузына јарлап койгон болгон. Ол тушта ол: «Јурт ээлемниҥ маала ажын јарандыра јазаар эп-аргалар табары  бистиҥ тергеениҥ ӧзӱмине јаан болужын јетирер» — деп айткан.

Алтай Республиканыҥ Эл Курултайыныҥ экономика, акча-манат ла калан јуур  комитединиҥ јааны, «Единая Россия» партияныҥ тергеелик бӧлӱгиниҥ турчызы Артур Кохоевтиҥ айтканыла болзо, мындый  инфраструктураныҥ ӱлекери бистиҥ тергеениҥ экономиказын ӧскӱрерине јаан ийде берер. Бистиҥ тергееге эҥ учурлузы — ол экономиканыҥ иштеп баштаганы, бойыстыҥ кирелтелерис кӧптӧгӧни. Бу агропромышленный паркта јербойында эдилип турган ончо продукция-эдимдер, аш-курсак чыҥдыйлу белетелип,  садуга јазалар. Онойдо ок мында белен курсактарды, эм-томды ла ӧскӧ јазалдарды  канча айларга кӧмзӧлӧп койор аргалар табылар. Мыныла коштой тергеениҥ каланына акча-манат база тӱжер, улуска иш табылар. Јербойыныҥ улузы экологиялык ару ла тузалу аш-курсакты тузаланар.

 Агропромпарк  аэропорттыҥ јанында тудулат

Баштапкы агропромпарк Горно-Алтайсктыҥ аэропортыныҥ јанында Майма аймактыҥ он тӧрт гектар јеринде тудулып јат. Бу тергеелик ӱлекер  Арасей тергеениҥ «Орто ло кичӱ аргачылыкты јӧмӧӧр таҥынаҥ аргачылардыҥ баштаҥкайы» деген албатылык ӱлекерге кирет. Бӱткӱл ӱлекердиҥ  баазы  — 560 млн. салковой.   Генеральный подрядчиги — «Солнечный энергия» деп ООО.

Агропромпарктыҥ  тудум иштерин кӧрӱп келген депутаттарга «Солнечный энергия» ООО-ныҥ јааны Андрей Ялбаков мынайда куучындады: «Мында јурт ээлемниҥ маала ажы  ла јерлик ӧзӱмдер ӱрелбес, тузаланарга белен эдип аруталып-јазалар. Бис бу тудулып јаткан тураларды база чыҥдыйлу, бек эдип тударга, кийнинде иштеерге ончо јанынаҥ эптӱ болзын деп чырмайадыс. Бу  агропромпарктыҥ јаан јери башка-башка тепсеҥдерге бӧлӱнер. Объектти тудар иштер ӱч бӧлӱкле ӧдӧр. Озо баштап оныҥ инженерный инфраструктуразы тудулар.

Экинчи бӧлӱкте јербойыныҥ  чий эдимдерин јазаар, чыҥдыйлаар комплекс тудулар. Ол тоодо эт, сӱт, јерлик ӧзӱмдер арутап јазаар  залдар. Баштапкы кадында јерлик ӧзӱмдерди јазаар ла кӧмзӧгӧ салар складтар ла сооткыштар турар. Онойдо ок кӧрӱниҥ залы болор. Экинчи кадында мында иштеп турган улус отурар кабинеттер. Арткан јерлерди «Заря» СПОК-тыҥ резиденттерине ӱлештирер. Ӱчинчи бӧлӱкте — саду-кӧрӱниҥ јаан јери. Мында тураныҥ алдында инженерный коммуникация, сооткыш оборудованиелер, техпомещение. Баштапкы кадында садуныҥ јери, магазиндер, офисный кабинеттер. Экинчи кадында холл, конференцияныҥ залы, бухгалтерия, куучындажар, јӧптӧжӧр кып.

Арасейдиҥ «Оогош ло орто аргачылыкты јӧмӧӧр ууламјылар»  деп  ӱлекер аайынча Алтай Республиканыҥ экономикалык ӧзӱм аайынча министерствозы кооперативке 1-кы ла 3-чи этаптарды бӱдӱрерге 252 млн. салковой субсидия кӧчӱргендер. 2-чи этапка 57 млн. салковой субсидияны  Алтай Республиканыҥ јурт ээлем министерствозы јӧмӧгӧн.

Баштапкы иш ӧдӱ, суу, газ электроот ӧткӱрилип калган. Баштапкы эҥ аҥылу объект  кӱчӱрген айдыҥ учына јетире  тудулып калар учурлу. Алтай Республиканыҥ јурт ээлем аайынча министри Андрей Цыгулевтыҥ айтканыла болзо, бӱгӱнги кӱнде јердиҥ алдыла ӧткӱрилер иштер ле тураныҥ алдында  турар таштары бек тургузылган. Темирдеҥ эдилген  стене-канаттары салынып калган. Тургуза ӧйдӧ кӧзнӧктӧр, эжиктер тургузылат.  Оноҥ тураныҥ ичиндеги иштер башталар.

Бу јылдыҥ учына јетире баштапкы тура тудулар, оныҥ кеми 3078 квадратный метр. Мында суузындар урар оборудованиелер јерине тургузылар. Бу јылдыҥ учуна јетире бу баштапкы объект ижин баштап ийер аргалу. Мында ару суу, јӱзӱн  суузындар колыштырылып урулар, мӧт каптарына урулар, кузуктыҥ эмили чыҥдыйлап ӱрелбес эдип капталар ла кузуктыҥ кабыгы ла чочогойлоры эптеп јазалар.

Агропарктыҥ резиденти болорго…

Јаҥы ачылып јаткан агропромпарктыҥ ӱлекери  «Заря» деп адалган јуртээлемдик СПок (потребительский кооператив) ажыра бӱдет. Бу кооперативтиҥ тӧс ижи —   суузындар чыгарары: ару суу, тусту эм суузындар. Јааны — Ирина Суртаева.  Агропромпарктыҥ туружаачылары (резиденттери) јурт ээлемниҥ аргачылары, таҥынаҥ јуртээлемчилер болор.  Олор озо баштап кандый бир предприятиеге јӧптӧжӱ аайынча бойлорыныҥ ӱлӱӱзин кожор учурлу. Темдектезе, кижи јерлик ӧзӱмдер чыҥдыйлап јазаарга турза, ол кижиге бу агропромпарктаҥ субарендага  јер берилер. Оноҥ ары бу кижиниҥ јазалдарын бу агропромбанк  баалап, тергеениҥ ичинде ле тыштында  јакшы баага  садарга болужар. Онойдо ок агропаркта јарымкалар, туристтерге кӧрӱлер, јӱзӱн-башка туштажулар, форумдар, конференциялар ӧдӧр. Келер ӧйдӧ агропромпарк бу ууламјыларла иштеп турган ӧскӧ дӧ тергеелердиҥ аргачыларын  кычырар. Малдыҥ эдин чыҥдыйлаар цех,  тузалу эмдер, кижиниҥ су-кадыгын корулаар ӧлӧҥ-чӧптӧҥ, тазылдардаҥ, аҥ-куштыҥ  эдинеҥ ле арткан да эдилген кожумактар, кижиниҥ  јӱзин карытпас, кол-јӱзин сӱртер јазалдар  база эдилер. Олор ончозы бистиҥ јербойыныҥ байлыгынаҥ јазалар.

 Јурт ээлемниҥ кооперативтериниҥ бӱдӱмдери

Сельхозкооперативтер тӧзӧгӧни — ол бистиҥ ороонныҥ АПК-зыныҥ ӧзӧриниҥ јаан ууламјызы. Потребительский кооперативтер тӧзӧӧр деп сурак  канча јылдарга улалган, оны бийикте јамылу да улус, фермерлер бойлоры да айдышкан болгон. Чиновниктердиҥ айдыжы кӧнӱ керектерле божогон, олор јаҥы јасактар чыгарып,  акча манатла кооперативтерди јӧмӧшкӧн болзо, фермерлер бойлоры тыҥ ла кооперативтерге јӱткибеген де болзо, оныҥ тузалузын эмди оҥдоп баштагандар. Сельхозкооператив — ол бир канча оогош ээлемдердиҥ бириккени.   Сельхозкооперативтер эки бӱдӱмдӱ болуп јат: потребительский ле производственный.

Темдектеп кӧрзӧбис,  потребительский кооперативтер бир канча ууламјыга бӧлӱнип јат. Маала ажыныҥ курсак-тамактарын чыҥдыйлап, продукция эдип тургандары бар.  Бу продукцияларла садыжып турган кооперативтер бар (ол тоодо оны кӧмзӧлӧп, ол продукцияны тартып јат), јеткилдеп турган кооператив – јуртээлемчилерге  техника ла ишке керектӱ ӧскӧ дӧ јазалдар экелери. Јурт ээлемниҥ  малын, садтыҥ ла јердиҥ ӧзӱмдерин ӧскӱрип, оны арутап, јазап садып тургандар. Кредитный — акча-манат берип турган ла олордыҥ акчаларын корулап тургандар. Страховой – страховка эдип турган кооперативтер. Мындый кооперативтердиҥ учурыныҥ јаанын  јурт ээлемниҥ министерствозыныҥ јаандарыныҥ јетирӱлеринде улай ла айдат.

Јурт кооперативтер кемдерге болужат?

Эҥ ле јаан ӧҥзӱре сурак — ол оогош ээлемдердиҥ фермерлери кӧп сабазында бойыныҥ  эдимдерин садып болбой турганы. Эт алып эмезе ӧскӧ дӧ маала ажын алып турган предприятиелер јаан партияларла алза, олорго јозокту болуп турган. Оныҥ учун ас тоолу не-неме табыштырарга турган ээлемчилерле јаан компаниялар  узак ӧйгӧ иштебес. Ол ло этти алза, бистиҥ тергееде јыл туркунына эт табыштырар улус јок. Оныҥ учун кӱскиде эт кӧп, кыштай дезе ол эт јок.

Эмилчи Санина