Алтайдын Чолмоны

Тӱӱкибисте ле эземисте јажына артар

17.11.2020

Кӱчӱрген айдыҥ 14-чи кӱнинде Оҥдой аймак јаркынду јайлтазыла тӧрӧл јеристиҥ ады-чуузын чыгарган нерелӱ уулы, јӱстер тоолу балдарга кеендиктиҥ јолын ачкан Ӱредӱчи, јалакай ла ачык-јарык кӱӱндӱ нӧкӧр, Россия Федерацияныҥ культуразыныҥ нерелӱ ишчизи Константин Федорович Малчиевти калганчы јолына ӱйдешкен.

Оҥдой јурттыҥ тӧс тепсеҥинде, Балдардыҥ кеендигиниҥ  Константин Малчиев кӧп јылдарга иштеген школыныҥ јанында оныҥ ижин кӧргӱскен фотокӧрӱ, јӱзӱн-башка кӧрӱ-мӧрӧйлӧрдӧ алган сыйлары ла кайралдары бу кӱн тургузылган. Нӧкӧрин ӱйдежерге эҥ јуук улузы, культурада кӧп јылдарга кожо иштеген најылары келген. Мӧҥкӱ салган кӧлӱкке јууктабас, оос-тумчукты маскаларла бӧктӧп, бой-бойына јуук турбас… – кандый саҥ башка ӧй, санаага кирбес айалга. Је келген улусты ада-ӧбӧкӧниҥ кӧрӱнбес алтайына атанган кижиге быйанду кӱӱн, кожо иштеген ижи, амадап јӱрген амадулары бириктирген – бу кандый да оору-тыму бузуп болбос бирлик.  Југуш ковид оору јайылган эмдиги ӧйдӧ кӧп улус туружар ончо керектер токтодылган. Је аймак, оорудаҥ чеберленер ончо ээжилерди бӱдӱрип, јерлештерине кару ла сӱӱген кижини калганчы јолына ӱйдежер арга бергенин бу кӱн кӧп улус айткан.

К. Малчиевтиҥ ӱреткен 200-теҥ ажыра ӱренчиктеринеҥ 25 кижи Алтай Республиканыҥ јарлу хореографтары

«Бис улу кижини, бийик јайалталу хореографты, јаан таныктарла адаган Ӱредӱчини, ачык-јарык ла јалакай ӧзӧктӱ кижини јылыйттыбыс. Бистиҥ калыкка бу толтырып болбос јылыйту – деп, Оҥдой аймактыҥ јааны Андрей Мунатов айткан. – Константин Федорович Алтай Республиканыҥ культуразына ла кеендигине иштеер кӧп улусты ӱредип таскаткан. Ол јурттардыҥ јайалталу балдарына аймактыҥ тӧс јеринде јадып ӱренер интернат ачар баштаҥкай эткен кижи. Константин Федорович Алтай Республикада хореографиялык кеендиктиҥ тӧзӧӧчилериниҥ бирӱзи, тергеелик кӧп байрамдардыҥ режиссеры ла балетмейстери болгон.  Ол аймактыҥ культура ӧзӱминиҥ тӧзӧлгӧзин салган улустыҥ бирӱзи ле кӧп ӱренчиктерине јозок болуп јат. Константин Малчиевтиҥ тӧзӧгӧн  «Ырысту» ла «Урсул» деген ӧмӧликтери  јаҥыс та Оҥдой аймактыҥ эмес, је Алтай Республикабыстыҥ  танылу элчизи».

1981-1993 јылдарда Константин Малчиев Кан-Оозы јуртта Балдардыҥ кеендигиниҥ школыныҥ директоры  болуп иштейт. Бу ӧйдӧ оныҥ тӧзӧгӧн балдардыҥ «Ойойым» деген ӧмӧлиги Элиста калада (Калмыкия)  монгол калыктар ортодогы 1-кы фестивальда туружат. Бу байрамда једимдӱ турушканы учун бистиҥ областьтыҥ комсомолыныҥ комитеди ансамбльдыҥ туружаачыларына балдардыҥ ады јарлу  «Артек» лагеринде амыраар сый эдип јат.

Тергеебисте ады јарлу «Алтай» ансамбльды тӧзӧӧринде Константин Малчиев эрчимдӱ турушкан ла «Мӱркӱт каза», «Кӱртӱк» ле оноҥ до ӧскӧ бије-ойындарды баштап ла мында белетеп кӧргӱскен.

«Константин Федоровичле кожо бир сценада ойногон, бијелеген, кожоҥдогон ӧйлӧрдӧҥ бери 35 јыл болды. Каладаҥ калага, ороонноҥ ороонго кокырлажып ойногон, каткырыжып куучындашкан ол јорыктарда ижистеҥ калыгыска туза болор, бойыстыҥ ис-адысты артырарыс деп амадайтаныс – деп, РФ-тыҥ нерелӱ артизи Болот Байрышев  айдат. – Константин Федоровичтиҥ баштаган керегин улалткан балдары, ӱреткен ӱренчиктери бар, оныҥ амадуларын јӱрӱмде олор улалтып апарарына иженедим. Кандый да кижи керегинде эземди санаа-кӧгӱстеҥ чыгара таштап ийер арга јок. Алтайыстыҥ культуразыныҥ тӱӱкизинде, бистиҥ, оныла кожо иштеп јӱрген улустыҥ, санаабыста Константин  Федорович Малчиев керегинде эзем качан да ундылбас».

Оҥдой аймакта Балдардыҥ кеендигиниҥ школыныҥ башкараачызы ла ӱредӱчизи болуп Константин Малчиев  1993 јылда иштеп баштаган. Бу ок јылда ол «Урсул» деген јайаан ӧмӧлик тӧзӧгӧн. Албатыныҥ јайаан кеендигин корыган ла ӧскӱрген ижи учун ла аймактагы, республикан ла тергеелик кӧрӱлтелерде једимдерииҥ турулталарыла ого 2004 јылда «албатылык ӧмӧлик» деген тоомјылу ат адалган.

1994 јылда К. Ф. Малчиев балдардыҥ «Ырысту» деген бијелик ӧмӧлигин тӧзӧйт. Ороондор ортодогы, Россия ичинде ле республикан конкурстарда јеҥӱчил болуп чыкканы ла  эҥ бийик Гран-при сыйлар алганы учун 1999 јылда ого база «албатылык» деген ат адалат.

«Кижи корогон ло тушта оныҥ калыгына, тергеезине, ороонына эткен јӧмӧлтӧзин бис баалап оҥдойдыс – деп, Албаты јайааныныҥ республикан тӧс јериниҥ јааны Анастасия  Уркунова айткан. – Республикада бир де јаркынду јайаан керек  Константин Федоровичтиҥ турушпаганы јок ӧтпӧйтӧн. Ол кӧгӱс экпини сӱрекей бийик кижи болгон, оныла кожо каткырыжар да, кандый бир суракты шӱӱжер де, эҥ учурлузы – јӧп сурап угар да  кижи болгон. Ол бойыныҥ эткен ижин сӱрекей сӱӱген. «Душа России» деген сыйга документтер јазап турарыста, бу кижи республикага ла орооныска канча кире кӧп иш эткенин мен ајаргам.  Сананзам, бӱдӱрген ижине сӱӱжин ол балдарына ла ӱренчиктерине  берген ле бу иш турултазы јок артпас». 2018 јылда Константин Малчиев Россия Федерацияныҥ башкарузыныҥ  «Душа России» деген сыйыныҥ  јеҥӱчили болуп чыккан.

Константин Малчиевтиҥ ӱреткен 200-теҥ ажыра ӱренчиктеринеҥ 25 кижи Алтай Республиканыҥ јарлу хореографтары болуп чыккан. Оҥдой аймакта јайаанга јайалталу балдардыҥ интернадында ӱренгендердеҥ 20-деҥ ажыра балдар республиканыҥ культура бӧлӱгинде једимдӱ иштейт.

Алтай калыктыҥ 1996, 1998, 2002, 2010 јылдарында ӧткӧн Эл Ойындарын белетееринде Константин Федорович   режиссер-балетмейстер болуп турушкан.

«Мен кӧп јылдарга Константин Федоровичле кожо иштегем. Ол бастыра јӱрӱмин сӱӱген ижине ле јайаан јайалталу балдарга учурлаган. Кӧп балдарга кеендиктиҥ куулгазын телекейине јолды ачкан кижи. Качан да једимдериле мактанбас, кемге де кӱйӱнбес, бойыныҥ ижин эдип јӱрер кижи болгон – деп, Маргарита Клешева куучындаган. – Телекейде кижиде јаан да, кичӱ де тӧрӧл јок, оныҥ чыккан-ӧскӧн, ого керектӱ болуп јӱрген бир ле тӧрӧли бар. Мен бӱгӱн Константин Федоровичтиҥ эш-барааны Сетер Канапьяновнала кожо карыгадым. Константин Федоровичке куйак болуп јӱрген бу кижиге јаан быйан. Ол јӱстер тоолу балдарга јайаандыкка јолды ачып  таскаткан. Оҥдой аймакта кеендиктиҥ балдар ӱренген школын Константин Малчиевтиҥ адыла адаганы јолду болор деп сананадым. Ол культурада иштеер камык улус ӱреткен кижи ле бистиҥ јаан  Тӧрӧлистиҥ чыннаҥ јаан јылдызы болгон».

Бу шӱӱлтени РФ-тыҥ нерелӱ артизи Айана Шинжина јӧмӧгӧн. «Алтай Республиканыҥ культуразыныҥ ла кеендигиниҥ ӧзӱмине, алтай калыктыҥ јаҥжыгулу культуразыныҥ ӧзӱмине айдары јок јаан јӧмӧлтӧзин јетирген кижи бистеҥ ыраап барды – деп, ол айткан. – Профессионал ижимде  ол мени јаантайын јӧмӧгӧн, тайанатан тайак болгон. Константин Федоровичке бу јӧмӧлтӧзи, балдарына, ӱренчиктерине, кожо иштеген нӧкӧрлӧрине берген билгирлери учун быйанымды айдадым. Оныҥ јайаанын балдары ла ӱренчиктери улалтып апарар.

Константин Федоровичти бойымныҥ ӱредӱчим, најым деп чотоп јӱредим. Оныҥ адазы Федор ло мениҥ энем Солун (Зоя) јаҥыс карынныҥ, агалу-сыйынду улус болуп јат».

«Меге, балдарыма, баркаларыма  ол эҥ ле кару ла баалу кижи болгон –деп, Константин Федоровичтиҥ эш-барааны Сетер Канапьяновна айткан. – Бис јажына эптӱ-јӧптӱ јуртаганыс ла  балдарысты бойыстыҥ иштеп јӱрген ижиске ӱреткенис. Ончо нӧкӧлӧриске ле јерлештериске бу кӱч ӧйлӧрдӧ јӧмӧгӧни учун быйанысты айдадыс».

Оҥдойдыҥ улузы Константин Федорович ле Сетер Канапьяновна кайда ла кожо јӱрер, бой-бойына сӱрекей кару улус болгонын айдат. Олор 46 јыл кожо јуртап, ӱч бала азырап чыдаткан. Балдары ада-энезиниҥ ижин улалтып барган. «Адабыстыҥ болужы, јӧмӧлтӧзи јаантайын бисле кожо болгон. Ол баркаларын сӱрекей сӱӱген — деп, кызы Лейла айдат. – Ончо улуска ачык-јарык кӱӱндӱ кижи болгон. Кемди де јамандабайтан. «Ичкери кӧрӱп јӱрер ле иштеер керек» – деп биске јаантайын айдатан».

Оҥдой аймакта кеендиктиҥ балдар ӱренген школын оныҥ адыла адаганы јолду болор эди

Константин  Малчиевтиҥ культурада ижи кӧп кайралдарла темдектелген. Олордыҥ кезигин ле адап ийели. 1983 јылда ол самодеятельный јайаан иште једимдери учун СССР-дыҥ культура министерствозыныҥ тӧшкӧ тагынар темдегиле кайралдаткан. Культураныҥ ла кеендиктиҥ ӧзӱмине јетирген јаан јӧмӧлтӧзи, кӧп јылдарга бӱдӱрип келген јайаан ижи учун Константин Малчиевке 1999 јылда «Россия Федерацияныҥ культуразыныҥ нерелӱ ишчизи» деген нере ат адалат. Культурада једимдӱ ижи, хореографиялык кеендиктиҥ ӧзӱмине јетирген таҥынаҥ јаан ӱлӱӱзи учун 2003  јылда Константин Малчиевтиҥ ады-јолы «Кӱндӱниҥ Сибирьдеги бичигине» бичилет…

Бу 2020 јылдыҥ кӱзинде калыгыстыҥ ӧзӧк-тыны болгон кӧп улус: кӱн јаркынду ӱлгерчи-поэдис Паслей Самык, калыгы учун јаантайын турушкан нӧкӧрис Иван Унуков,  туба ла алтай јоны учун јаантайын санааркап иштеген билимчибис Андрей Макошев, ӧҥзӱре јӱректӱ ӱлгерчибис, журналист  Августа Кокышева, албаты ӱредӱзиниҥ нерелӱ ишчизи Юлия Сакашева ла оноҥ до ӧскӧлӧри кӧрӱнбестиҥ алтайына атана берди. Корогон кандый ла кижи билезине, тӧрӧӧндӧрине, калыгыска орныктырып болбос  јылыйту. Бис слерле кожо корогон кажы ла кижиге карыгадыс.  Королтолу ла  тымулу бу да ӧй ӧдӧ берер. Оорудаҥ чеберленип  јӱректер. Бойысты, билебисти чеберлегенисле јуук улузысты, таныш-кӧрӱштеристи чеберлеп аларыс.

Светлана КЫДЫЕВА