Туризмди ӧскӱрер амадула…

17.11.2020

«Узак јылдардыҥ туркунына Чой аймакта туристический объекттер де, кӧргӧдий не де јок деген јастыра шӱӱлте болгон. Оныҥ да учун узак ӧйдиҥ туркунына бу аймак туристтерге јилбилӱ болбогон. Бир јанынаҥ мынызы јакшы, не дезе, ар-бӱткенди ол ло бойы кеминде чеберлеп алганыс. Экинчи јанынаҥ бисте кӧргӧдийи кӧп…» — деп, «Чой аймак» муниципал тӧзӧлмӧниҥ јааны Михаил Маргачев Каракӧпши јуртта туристско-јетирӱлик визит-центрдиҥ јуукта ӧткӧн кӧдӱриҥилӱ ачылтазында айткан эди.

Јыл туркунына иштеер айыл тургузылган

Кычыраачыларыс ол ачылта керегинде газедистеҥ кычырган ла болбой. Ондо эмди јыл туркунына иштеер айыл тургузылган, оны айландыра јер јарандырылып јазалган, айылдыҥ ичинде ле тыштында јарыткыштар тургузылган, изӱ ле соок суу ӧткӱрилген ле оноҥ до ӧскӧ иштер эдилген.

Бу визит-центр «Николай Улагашевич Улагашевтиҥ баскан јерлери аайынча» деп адалган туристический маршрут тӧзӧӧри аайынча ӱлекер-проекттиҥ бир бӧлӱги болуп јат. Туристический маршрут келген айылчыларды јарлу кайчыныҥ энчизиле таныштырар амадула тӧзӧлгӧн лӧ туристтер Паспаул јуртта музейде, Улагашев ак-јарыкка чыккан Кам-Тыт ӧзӧктӧ, Красносельск јуртта тубалардыҥ культуразыныҥ тӧс јеринде болор аргалу.

Михаил Маргачевтыҥ: «Улу кайчы Николай Улагашевич Улагашевтиҥ тӧрӧли Чой аймак болгонын ундыбас керек. Оныҥ топшуурыныҥ баштапкы ӱни бу аймакта угулган. Оныҥ кай чӧрчӧктӧрин озо ло баштап бу аймактыҥ улузы уккан» — деп айтканы јолду.

Јарлу јерлежис, улу кайчы Н. У. Улагашев одус эки поэма ла јӱстеҥ кӧп чӧрчӧк билер болгон. Ол албатызыныҥ кӧп тоолу туујыларын ла кожоҥдорын, кеп ле укаа сӧстӧрин, чӧрчӧктӧрин тӧкпӧй-чачпай куучындаар јайалталу болгон. Оныҥ да учун јерлештери Улагашевтиҥ адын бийик кӧдӱрет ле јарлу кайчыныҥ албатызына артыргыскан энчизин чеберлеп апарат.

Бӱгӱнги кӱнде кайчыныҥ эземине Паспаул јуртта музей иштейт. Анда тургузылган экспозицияларда ла кӧрӱлерде Николай Улагашевтиҥ јӱрӱми ле јайааны, тубалардыҥ, чалкандулардыҥ ла кумандылардыҥ тӱӱкизи, материальный ла кӧгӱс-байлык культуразы кӧргӱзилген.

Калганчы ӧйдӧ туристтерде јаҥы туристический объекттерге суру болуп турганы темдектелет. Анчада ла кандый бир этнос јадып турган јуртта болуп, олордыҥ јадын-јӱрӱмиле, јаҥжыгуларыла, чӱм-јаҥдарыла, байрамдарыла таныжары аайынча. Оныҥ да учун тубалар, кумандылар, чалкандулар јадып турган Чой аймакта этнографический туризмди ӧскӱргедий јакшынак аргалар бар болгодый. Аймактыҥ администрациязы мыны ајаруга алып, аймакта туризмди ӧскӱрери аайынча чокым алтамдар эдип баштаган деп айдарга јараар.

Бу ууламјыда иштеп баштаган баштапкы кижи Каракӧпши јурттаҥ таҥынаҥ аргачы Валерий Григорьевич Чепконаков болуп јат.

Оныҥ башкарганыла јыл туркунына «Солоҥы» деп адалган база иштейт. Валерий Григорьевич келген туристтерди јербойыныҥ јараш јерлериле, ол тоодо Ашпагачтыҥ ла Сурдинниҥ кӧлдӧриле таныштырат, таскылдарга, куй таштарга, сууларга апарат. Ол бу ишти тӧзӧп турарда, јаан ајаруны туристтерди јербойыныҥ чӱм-јаҥдарыла, јаҥжыгуларыла, национальный аш-курсакла, аймакта јадып турган албатылардыҥ культуразыла таныштырарына эткен.

Аймактыҥ башкараачылары Чой аймакка јаҥы бӧлӱкти – туризмди эрчимдӱ ӧскӱрер деген шӱӱлтеге келген. Анайып, аймак бу бӧлӱкти ӧскӱрерине керектӱ башка-башка программаларда эрчимдӱ туружып баштаган. АР-дыҥ нацполитика ла јондык колбулар аайынча комитединиҥ јӧмӧлтӧзиле Алтай Республиканыҥ ас тоолу тургун калыгыныҥ – тубалардыҥ айылы тургузылган. Этнографический туризмди ӧскӱрер амадула белетелген бу айыл «Солоҥы» базада турат. Тергеениҥ башчызы Олег Хорохордин јаан изӱ айда Чой аймакла ишмекчи јол-јорыкла јӱрген ле ол айылды кӧргӧн эди.

«Николай Улагашевич Улагашевтиҥ баскан јерлери аайынча» деп адалган туристический маршрут культуралык энчини јарлаар ла чеберлеер амадула тӧзӧлип јат. Ады-јолы ӧрӧ адалган Валерий Чепконаков бу иште эрчимдӱ туружат. Оныҥ куучындаганыла, туризмле ол беш јыл кайра иштеп баштаган. Бойы бу ла аймакта чыккан. Албатыныҥ јаҥжыгуларын келер ӱйелерге чеберлеп артырар, келген айылчыларды јербойыныҥ чӱм-јаҥдарыла, аш-курсагыла, мында јаткан калыктардыҥ культуразыла, байрамдарыла таныштырар амадула «Солоҥы» общинаны тӧзӧгӧн. Валерийдиҥ темдектегениле, туризм Чой аймакта араайынаҥ тебӱ алынып баштаган. Этнокультурала, национальный аш-курсакла, чӱм-јаҥдарла јилбиркеп турган туристтердиҥ тоозы кӧптӧйт. Оныҥ да учун ол этнотуризмди, «Николай Улагашевич Улагашевтиҥ баскан јерлери аайынча» деп адалган туристический маршрутты ӧскӱрер амадулу. «Солоҥы» базада тудулган айыл Чой аймакта туризмниҥ ӧзӱминиҥ тӧс јери болор. Аймакка келген туристтерди ле айылчыларды јербойыныҥ кӧгӱс-байлык, культуралык байлыктарыла таныштырары шак ла бу айылдаҥ башталар.

«Чой аймак» муниципал тӧзӧлмӧниҥ администрациязы баштаҥкайлу јерлештерин арга-кӱчи јеткенче бастыра јанынаҥ јӧмӧйт. Валерий Григорьевич Чепконаковтый таҥынаҥ аргачыда ӧмӧ-јӧмӧ иштиҥ турултазы удабастаҥ ла иле кӧрӱне берер деген ижемји бар.

«Николай Улагашевич Улагашевтиҥ баскан јерлери аайынча» деп адалган туристический маршруттыҥ тӧс учуры – таныштыру ла ӱредӱлӱ, экологический ле гастрономический ууламјылу. Экскурсия башталардаҥ озо айылчыларга маршруттыҥ карта-схемазы берилер. Ол мындый јерлерле ӧдӧри темдектелет: Паспаул јуртта Н. У. Улагашевтиҥ адыла адалган музей, Никольское јурт (улу кайчыныҥ чыккан јери). Анда туристтер Н. Улагашевтиҥ айлы болгон, јаш ӧйи ӧткӧн јерди кӧрӧр аргалу. Оны ээчий туристтер кижиниҥ су-кадыгына јарамыкту, эм-том тоҥмок сууга (Кара-Суу) барып јат. Экскурсовод бу суу канайда табылганы, јаламаны канайда буулап турганы керегинде сӱреен јилбӱлӱ куучын айдар. Ээчий токтоду Каракӧпши јуртта «Солоҥы» базада. Анда айылчыларды јербойыныҥ јаҥжыгуларыла, национальный аш-курсактарыла таныштырар. Кӱӱнзеген улус талканды, боорсокты, чок-чокты ла оноҥ до ӧскӧ аш-курсактарды бойлоры белетеп кӧрӧр. Анда ла ок сувенирлер, фиточайлар, кузук, Н. У. Улагашевтиҥ бичиктери садылар. Красносельск јуртта тубалардыҥ культуразыныҥ тӧс јеринде улу кайчыныҥ кай чӧрчӧктӧриле таныштыру ӧдӧр. Экскурсияларды 2021 јылдаҥ ала ӧткӱрери темдектелет.

Маршруттыҥ тӧс учуры – таныштыру ла ӱредӱлӱ, экологический ле гастрономический ууламјылу

Чой аймактыҥ администрациязы анда јаткан эл-јонныҥ јадын-јӱрӱмин јарандырарга бастыра ууламјылар аайынча эрчимдӱ иштеп турганын темдектебес арга јок. Јурт ээлем, агаштаҥ продукция эдип алары, эмди дезе – туризм. Мындый эрчимдӱ иш токтобой, там ла тебӱ алып, аймак ичкери ӧзӱм алынзын деп кӱӱнзеери артат.

…Кӧстиҥ алдында канча чактарга турган аба јыш тайга. Мӧштӧрдиҥ ортозында алтай кеп-кийимдӱ, Алтайдыҥ ээзиндий карганак отурат. Оныҥ кӧрӱжи ыраак јылдыстарга ууланган, ол агару мӧштӧрдиҥ ийделӱ тыныжын тыҥдайт. Ол ӱргӱлјик ле улу Улагашев…

К. ЯШЕВ

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина